Υψιπύλη: Από τη Βασιλεία στη Δουλεία
Υψιπύλη: Βασίλισσα και Σκλάβα. Σύμφωνα με την αρχαία Ελληνική μυθολογία, η Υψιπύλη βασίλεψε στη Λήμνο. Ήταν κόρη του βασιλιά Θόα και της Μύρινας από τη Θεσσαλία, η οποία είχε καταγωγή από τον βασιλιά της Ιωλκού, Κρηθέα. Επιπλέον, είχε για παππούδες τον Διόνυσο και την Αριάδνη. Η ιστορία της ξεκινά όταν οι γυναίκες της Λήμνου (οι Λημνιάδες) αποφάσισαν να σκοτώσουν τους άντρες τους επειδή τις παραμελούσαν. Ωστόσο, η Υψιπύλη επέλεξε να σώσει τον πατέρα της. Μετά από αυτό το γεγονός, η ίδια ανέλαβε τη βασιλεία της Λήμνου. Αργότερα, όταν οι Αργοναύτες έφτασαν στο νησί, η Υψιπύλη επέτρεψε στις γυναίκες να έρθουν σε επαφή μαζί τους. Μάλιστα, η ίδια απέκτησε με τον αρχηγό τους, τον Ιάσονα, δύο δίδυμους γιους.
Η Πτώση και η Τραγωδία στη Νεμέα
Ωστόσο, οι γυναίκες της Λήμνου ανακάλυψαν τελικά ότι η Υψιπύλη είχε γλιτώσει τον πατέρα της. Εξοργισμένες, αποφάσισαν να την εκθρονίσουν και να την πουλήσουν ως δούλη. Τελικά, την αγόρασε ο βασιλιάς Λυκούργος της Νεμέας, ο οποίος την όρισε παραμάνα για τον νεογέννητο γιο του, τον Οφέλτη. Η μοίρα της Υψιπύλης την έφερε ξανά αντιμέτωπη με ήρωες, καθώς συνάντησε τους στρατηγούς της εκστρατείας “Επτά επί Θήβας” στον δρόμο τους. Θέλοντας να τους δείξει μια πηγή για να πιούν νερό, άφησε για λίγο το βρέφος καταγής, πάνω σε ένα στρώμα από αγριοσέλινο.
Δυστυχώς, ένας χρησμός όριζε ότι το παιδί δεν έπρεπε να πατήσει στο χώμα πριν περπατήσει. Όταν η Υψιπύλη γύρισε, ο δράκος που φύλαγε την πηγή είχε ήδη κατασπαράξει το βρέφος. Ο Αμφιάραος, ένας από τους Επτά, θεώρησε αυτό το γεγονός κακό οιωνό για την εκστρατεία και ονόμασε το άτυχο βρέφος “Αρχέμορο”, δηλαδή “αρχή κακοτυχιών”. Προς τιμήν του, οι Επτά θέσπισαν τους αγώνες της Νεμέας (τα Νέμεα). Αμέσως μετά, ο Λυκούργος θέλησε να εκδικηθεί την Υψιπύλη για τον θάνατο του γιου του, αλλά ο Άδραστος, ο αρχηγός των Αργείων, την έσωσε.
Το Λημναίο Έγκλημα και οι Γιοι της
Η Ιλιάδα καταγράφει ως γιο της με τον Ιάσονα τον Εύνηο, ο οποίος έγινε βασιλιάς της Λήμνου στα Τρωικά. Παρόλα αυτά, μεταγενέστερες πηγές καταγράφουν και έναν δεύτερο γιο. Για παράδειγμα, ο Ευριπίδης στην τραγωδία του “Υψιπύλη” ονομάζει τους δίδυμους γιους Εύνηο και Θόα. Η Βιβλιοθήκη Απολλοδώρου τον αναφέρει ως Νεβρόφονο, ο Γάιος Ιούλιος Υγίνος ως Δηίπυλο, ενώ ο Οβίδιος απλώς καταγράφει δύο δίδυμους γιους χωρίς ονόματα.
Το ίδιο το έγκλημα, όπου οι γυναίκες του νησιού σκότωσαν τους άντρες τους, άφησε βαθύ αποτύπωμα. Μόνο η Υψιπύλη έσωσε τον πατέρα της, τον βασιλιά Θόα. Τα ίχνη αυτής της ιστορίας υπάρχουν ήδη στην Ιλιάδα, η οποία αναφέρει τη Λήμνο ως “πόλη του θεϊκού Θόα” και καταγράφει τον γιο της Υψιπύλης, Εύνηο. Αργότερα, στα Αρχαϊκά χρόνια, ο τραγικός ποιητής Αισχύλος έγραψε: «Οι Λήμνιοι κατέχουν την κορυφαία ιστορική θέση στην εγκληματικότητα· οποιοδήποτε φρικτό έγκλημα μπορεί να συγκριθεί μόνο με εκείνα των γυναικών της Λήμνου». Υψιπύλη, Βασίλισσα και Σκλάβα· η μοίρα της καθορίστηκε από αυτό ακριβώς το έγκλημα. Τον 5ο αιώνα π.Χ., ο ιστορικός Ηρόδοτος χαρακτήριζε οποιαδήποτε αποτρόπαια πράξη ως “Λημναίο έγκλημα“. Ο Αισχύλος, μάλιστα, αναφέρθηκε έντονα σε αυτό στις χαμένες του τραγωδίες “Υψιπύλη” και “Λήμνιαι“. Την ίδια εποχή, ο λυρικός ποιητής Πίνδαρος έγραψε για την “εγκληματική ράτσα των γυναικών της Λήμνου που σκότωσαν τους συζύγους τους”.
Οι Κύριες Πηγές και οι Παραλλαγές του Μύθου
Οι αρχαίοι συγγραφείς παρέχουν διαφορετικές εκδοχές των γεγονότων. Ο Ευριπίδης, στο έργο του “Υψιπύλη” (περί το 410 π.Χ.), παρουσιάζει έναν διάλογο όπου η Υψιπύλη εξηγεί στον γιο της, Εύνηο: «Αλίμονο γιε μου, αναγκάστηκα να δραπετεύσω μέσω θάλασσας από τη Λήμνο επειδή δεν έκανα το ανοσιούργημα να κόψω το γκρίζο κεφάλι του πατέρα μου».
Από την άλλη πλευρά, ο Απολλώνιος ο Ρόδιος, τον 3ο αιώνα π.Χ., παρέχει στα “Αργοναυτικά” την αρχαιότερη και πιο αξιόπιστη περιγραφή. Σύμφωνα με αυτόν, οι γυναίκες του νησιού αρνήθηκαν να λατρεύσουν την Αφροδίτη. Ως εκ τούτου, η θεά τις εκδικήθηκε, κάνοντας τους συζύγους τους να τις απατήσουν με δούλες από τη Θράκη. Τότε, οι γυναίκες τους έσφαξαν όλους, εκτός από την Υψιπύλη. Εκείνη, τοποθέτησε τον πατέρα της Θόα σε ένα “κούφιο στήθος” (κιβώτιο), τον έριξε στη θάλασσα, και τα κύματα τον έβγαλαν στη Σίκινο. Αμέσως μετά, οι γυναίκες της Λήμνου ανέλαβαν οι ίδιες τις σκληρές δουλειές και ανακήρυξαν βασίλισσα την Υψιπύλη.
Οι Διαφορετικές Εκδοχές για τη Διάσωση του Θόαντα
Ο Λατίνος ποιητής Βαλέριους Φλάκκος (1ος αιώνας μ.Χ.) δίνει μια διαφορετική εξήγηση. Ισχυρίζεται ότι η Αφροδίτη οργίστηκε επειδή ο Ήφαιστος (που κατοικούσε στη Λήμνο) την συνέλαβε να τον απατά με τον Άρη. Ο Φλάκκος περιγράφει επίσης με λεπτομέρειες πώς η Υψιπύλη έσωσε τον πατέρα της: τον κάλυψε, τον μετέφερε στον ναό του Διονύσου και την επόμενη μέρα τον έντυσε σαν τον θεό. Είπε στις άλλες γυναίκες ότι έπρεπε να εξαγνίσει το άγαλμα στη θάλασσα. Με αυτό το τέχνασμα, τον μετέφερε έξω από την πόλη και τον έβαλε σε ένα πλοίο. Τα κύματα οδήγησαν το πλοίο στην Ταυρίδα.
Άλλες πηγές προσθέτουν τις δικές τους παραλλαγές. Ο Στάτιος (1ος αιώνας μ.Χ.) έγραψε ότι η Υψιπύλη έκρυψε τον Θόαντα σε ένα πλοίο. Ο Γάιος Ιούλιος Υγίνος (τέλη 1ου αιώνα μ.Χ.) ταυτίζει τον Θόαντα με τον βασιλιά της Ταυρίδας. Τέλος, η Βιβλιοθήκη Απολλοδώρου (2ος αιώνας μ.Χ.) απορρίπτει όλες τις προηγούμενες εκδοχές. Σύμφωνα με αυτήν, οι γυναίκες ανακάλυψαν τον Θόαντα ζωντανό, τον σκότωσαν και αμέσως πούλησαν την Υψιπύλη ως δούλη.
Η Υψιπύλη και ο Ιάσονας
Η συνάντηση της Υψιπύλης με τον Ιάσονα συνέβη κατά την πρώτη στάση της Αργοναυτικής εκστρατείας στη Λήμνο. Οι πηγές περιγράφουν την άφιξή τους με ένταση. Ο Αισχύλος, για παράδειγμα, στις χαμένες τραγωδίες του, αναφέρει ότι οι γυναίκες πήραν «τα άρματα» για να εμποδίσουν τους Αργοναύτες να αποβιβαστούν. Ο Πίνδαρος γράφει για τους αθλητικούς αγώνες που διοργάνωσαν, όπου οι Αργοναύτες κέρδιζαν τα ενδύματα των γυναικών και κοιμόντουσαν μαζί τους. Ο Σοφοκλής, στο χαμένο έργο του “Λημνίαι“, περιγράφει τις μάχες μεταξύ τους.
Και πάλι, ο Απολλώνιος ο Ρόδιος δίνει την πιο λεπτομερή αναφορά. Αρχικά, οι γυναίκες νόμιζαν ότι οι Αργοναύτες ήταν Θράκες πειρατές και κάναν ετοιμασίες για αντίσταση. Ωστόσο, οι Αργοναύτες έπεισαν την Υψιπύλη να τους επιτρέψει να μείνουν μία νύχτα. Την επόμενη μέρα, η Υψιπύλη συγκέντρωσε τις γυναίκες και, ακολουθώντας τη συμβουλή της πρώην παραμάνας της, της Πολυχώς, αποφάσισαν να τους πάρουν ως προστάτες, αφού δεν υπήρχαν πλέον άντρες στο νησί.
Η Υψιπύλη τότε πληροφόρησε τον Ιάσονα για την ιστορία τους, αλλά του απέκρυψε τις σφαγές. Του είπε ψευδώς ότι οι άντρες τους έφυγαν για τη Θράκη, παίρνοντας μαζί τους δούλες, και τους ζήτησε να τους αντικαταστήσουν. Έτσι, οι Αργοναύτες παρέμειναν στο νησί και ο Ιάσονας έμεινε στα ανάκτορα με την Υψιπύλη. Αυτή η παραμονή, όμως, προκάλεσε την οργή του Ηρακλή, ο οποίος υπενθύμισε στους συντρόφους του τον σκοπό της εκστρατείας. Φεύγοντας, ο Ιάσονας ζήτησε από την Υψιπύλη, αν του έκανε ένα γιο, να του τον στείλει στην Ιωλκό όταν μεγαλώσει.
Η Υπόθεση του Οφέλτη και η Απελευθέρωση
Η τραγική μοίρα της Υψιπύλης συνδέθηκε άμεσα με τον θάνατο του βρέφους Οφέλτη και την ίδρυση των “Νεμαίων Αγώνων”. Οι γυναίκες της Λήμνου την πούλησαν δούλη όταν έμαθαν για τη διάσωση του πατέρα της. Ο βασιλιάς Λυκούργος της Νεμέας την αγόρασε και την όρισε παραμάνα του γιου του. Όταν οι “Επτά επί Θήβας” πέρασαν από τη Νεμέα αναζητώντας νερό, η Υψιπύλη, στην προσπάθειά της να τους βοηθήσει, άφησε το παιδί στο έδαφος. Τότε, ένα φίδι δάγκωσε και σκότωσε το βρέφος. Οι Επτά σκότωσαν το φίδι, αλλά ο μάντης Αμφιάραος προφήτεψε ότι αυτό ήταν η “αρχή κάθε κακού”.
Ο Ευριπίδης, στην τραγωδία του “Υψιπύλη”, πιθανότατα πρόσθεσε ο ίδιος αυτή την ιστορία. Στο έργο του, η Ευρυδίκη, η μητέρα του Οφέλτη, ήθελε να σκοτώσει την Υψιπύλη. Όμως, ο Αμφιάραος την έσωσε, εξηγώντας στην Ευρυδίκη ότι οι θεοί ήθελαν να πεθάνει το παιδί για να γίνει ίδρυση αθλητικών αγώνων. Η πορεία της, που την οδήγησε από την εξουσία στη δουλεία, δείχνει πόσο εύθραυστη ήταν η θέση της. Αυτή η πτώση έχει σύνοψη στη φράση Υψιπύλη, βασίλισσα και Σκλάβα. Στο τέλος του έργου, οι δίδυμοι γιοι της Υψιπύλης, Εύνηος και Θόας, φτάνουν στη Νεμέα (αφού τους ανέθρεψε ο Ορφέας και τους βρήκε ο παππούς τους, Θόας) για να συμμετάσχουν στους αγώνες, αναγνωρίζουν τη μητέρα τους και τελικά την απελευθερώνουν.
Υψιπύλη, Βασίλισσα και Σκλάβα – Οικογένεια και Κληρονομιά
Η Υψιπύλη απέκτησε δύο δίδυμους γιους με τον Ιάσονα:
- Τον Εύνηο, ο οποίος, σύμφωνα με την Ιλιάδα, προμήθευε με κρασί τους Αχαιούς κατά τον Τρωικό Πόλεμο.
- Τον Θόα (γνωστό και ως Δηίπυλο ή Νεβρόφονο), ο οποίος μαζί με τον αδελφό του αναζήτησε και απελευθέρωσε τη μητέρα του από τη Νεμέα.
Ο περιπετειώδης μύθος της ενέπνευσε πολλούς. Ο Ευριπίδης έγραψε το ομώνυμο έργο, από το οποίο σήμερα σώζουμε μόνο ένα τμήμα που η ανακάλυψή του ήταν σε πάπυρο. Τέλος, ο αστεροειδής 587 Υψιπύλη (587 Hypsipyle) πήρε το όνομά του από αυτήν. Η κληρονομιά της παραμένει αυτή μιας γυναίκας που βίωσε την απόλυτη εξουσία και την απόλυτη ταπείνωση, μια αληθινή.. Υψιπύλη, Βασίλισσα και Σκλάβα.
