Εισαγωγή
Ένα μικρό, αλλά εντυπωσιακά καλοδιατηρημένο κεραμικό από το βυθισμένο νησί Αντίρροδος στο μεγάλο λιμάνι της Αλεξάνδρειας τροφοδοτεί εδώ και χρόνια μια έντονη επιστημονική συζήτηση. Η επιγραφή του –«ΔΙΑ ΧΡΗΣΤΟΥ Ο ΓΟΙΣΤΑΙΣ»– έχει οδηγήσει σε αντικρουόμενες ερμηνείες: από πιθανή πρώιμη αναφορά στον Ιησού Χριστό μέχρι τελετουργική χρήση σχετική με μάντεις ή ακόμη και πρακτική αναφορά σε «χρίσμα».
Τι ακριβώς βρέθηκε και πού
Το 2008, ομάδα υπό τον Γάλλο θαλάσσιο αρχαιολόγο Φρανκ Γκοντιό εντόπισε στην περιοχή του βυθισμένου Αντίρροδου ένα πήλινο κύπελλο με μία σπασμένη λαβή. Η Αλεξάνδρεια του 1ου αιώνα μ.Χ. ήταν κατεξοχήν κοσμοπολίτικη: συναντιούνταν εκεί ελληνορωμαϊκές, αιγυπτιακές, ιουδαϊκές και αναδυόμενες χριστιανικές παραδόσεις. Το εύρημα εντάσσεται σε αυτό το πλούσιο πολιτισμικό πλαίσιο.
Η επιγραφή: «ΔΙΑ ΧΡΗΣΤΟΥ Ο ΓΟΙΣΤΑΙΣ»
Η επιγραφή σε ελληνικούς χαρακτήρες έχει διαβαστεί ως «ΔΙΑ ΧΡΗΣΤΟΥ Ο ΓΟΙΣΤΑΙΣ».
- Κύρια ερμηνεία: «Δια του Χριστού (του) γοηστές/γοησταίς»· δηλαδή επίκληση του Χριστού σε συμφραζόμενα μαντείας/εξορκισμού.
- Εναλλακτικές αναγνώσεις: «Χρηστός» (καλός/αγαθός), αφιέρωση από άτομο ονόματι Χρηστός/Χρήστος, ή αναφορά σε χρίσμα («διά χρίστου» = μέσω αλοιφής/χρίσματος).
Πιθανή χρήση: μαντεία ή φαρμακοδοσία;
Το σχήμα του μπολ, επιπλέον, παραπέμπει σε σκεύη που απεικονίζονται σε αιγυπτιακά ειδώλια μαντείας. Σύμφωνα με αρχαίες πηγές, τελετές περιελάμβαναν λάδι που έπεφτε σε νερό, ώστε να προκύψουν «οράματα». Από την άλλη πλευρά, το σκεύος θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για παρασκευή αλοιφών· σε αυτή την περίπτωση, η φράση «διά χρήστου/χρίστου» θα σήμαινε «μέσω χρίσματος».
Γιατί έχει σημασία για την πρώιμη χριστιανική ιστορία
Εάν πράγματι η επιγραφή αναφέρεται στον Ιησού Χριστό, θα είχαμε μια από τις αρχαιότερες υλικές αναφορές στον Χριστό εκτός χριστιανικών κειμένων. Αυτό θα ενίσχυε το σενάριο μιας πολύ πρώιμης διάχυσης χριστιανικών δοξασιών στην Αλεξάνδρεια, ήδη από τον 1ο αιώνα μ.Χ.
Οι αντιρρήσεις των ειδικών
Πολλοί μελετητές κρατούν επιφυλάξεις:
- Αφιέρωση/Όνομα «Χρηστός»: Πρόταση ότι πρόκειται για δώρο ή επιγραφή από άτομο ονόματι Χρηστός, προς ομάδα μαντών/«γοηστών».
- Γλωσσική/φιλολογική ένσταση: Το «χρηστός» στην κοινή ελληνιστική σήμαινε «αγαθός/καλός». Άρα η φράση μπορεί να σημαίνει «[Δόθηκε] μέσω καλοσύνης για τους γοηστές».
- Θρησκειολογική συσχέτιση: Η λέξη «γοησταίς» συνδέεται με πρακτικές μαντείας/μαγείας. Υπάρχουν προτάσεις για σύνδεση με λατρείες που σχετίζονται με ελληνοαιγυπτιακές θεότητες (π.χ. Ίσιδα, Ερμή, Αθηνά) ή με θεότητα που απαντά στις πηγές ως «Οσόγο/Ογοά».
- Αρχαιομετρικές ανάγκες: Απαιτούνται πλήρεις αναλύσεις (πηλού, γραφής, φθορών) και συγκρίσεις με παράλληλα επιγραφικά δείγματα.
Χρονολόγηση: τι μπορούμε να πούμε με ασφάλεια
Το εύρημα προέρχεται από συμφραζόμενα της ρωμαιοκρατίας στην Αλεξάνδρεια. Η υπόθεση για 1ο αιώνα μ.Χ. είναι ελκυστική, αλλά η ακριβής χρονολόγηση πρέπει να στηριχθεί σε στρωματογραφία, τυπολογία κεραμικής και εργαστηριακές μετρήσεις. Η προσεκτική τεκμηρίωση είναι κρίσιμη πριν εξαχθούν μεγάλα ιστορικά συμπεράσματα.
Τι μένει να αποδειχθεί
Για να κριθεί αν πρόκειται για την «παλαιότερη αναφορά στον Χριστό», χρειάζονται:
- Ακριβής παλαιογραφική/φιλολογική ανάγνωση του κειμένου με δημοσίευση υψηλής ανάλυσης.
- Συγκριτική επιγραφική με σύγχρονα δείγματα από Αίγυπτο/Ανατολική Μεσόγειο.
- Αρχαιομετρικές αναλύσεις (πηλός/επικάλυψη, ίχνη χρήσης, μικρο-υπολείμματα λαδιού/ρητινών).
- Διασταύρωση αρχαιολογικού πλαισίου με ακριβείς στρωματογραφικές πληροφορίες.
Συμπέρασμα
Το «Κύπελλο του Ιησού» συναρπάζει γιατί συμπυκνώνει την πολυφωνία της Αλεξάνδρειας: θρησκείες, πρακτικές, γλώσσες. Είτε πρόκειται για πρώιμη χριστιανική επίκληση είτε για τελετουργικό σκεύος μαντείας είτε για απλή αναφορά σε «χρίσμα», το εύρημα αξίζει αυστηρή, διεπιστημονική μελέτη. Μόνο έτσι θα αποφύγουμε βεβιασμένες ταυτίσεις και θα κατανοήσουμε τη θέση του στο μωσαϊκό της ύστερης ελληνιστικής και ρωμαϊκής Αιγύπτου.
