Ποιος ήταν ο Τειρεσίας;
Ο Τειρεσίας αναδεικνύεται ως ο κορυφαίος μάντης της Βοιωτίας, με ρόλο στον Θηβαϊκό κύκλο αντίστοιχο του Κάλχαντα στον Τρωικό. Πατέρας του ήταν ο Ευήρης (απόγονος του Ουδαίου από το γένος των Σπαρτών) και μητέρα του η νύμφη Χαρικλώ. Η φήμη του απλώθηκε από την εποχή του Κάδμου έως τους τελευταίους των Λαβδακιδών, ενώ στη Θήβα λειτουργούσε οιωνοσκοπείο και μαντείο στον Ορχομενό.
Τρόποι μαντείας & η τύφλωση
Ο μάντης προφήτευε άλλοτε μέσω οραμάτων, άλλοτε ερμηνεύοντας τους κελαηδισμούς των πουλιών ή εκστασιαζόμενος από τους καπνούς των προσφορών και εντοσθίων. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος τον μνημονεύει ως θεμελιωτή της οιωνοσκοπίας.
Η τύφλωσή του ερμηνεύεται ποικιλότροπα: ως τιμωρία θεάς, ως τίμημα της γνώσης ή ως ανταλλαγή όρασης με μαντική δύναμη και μακροβιότητα.
Οι μύθοι της μεταμόρφωσης στα δύο φύλα
Στον Κιθαιρώνα ο Τειρεσίας χτύπησε ζευγαρωμένα φίδια και μεταμορφώθηκε σε γυναίκα· μετά από επτά έτη, επαναλαμβάνοντας την πράξη, ξανάγινε άνδρας. Παραλλαγές θέλουν τη μεταστροφή να εξαρτάται από το ποιο φίδι (θηλυκό/αρσενικό) σκότωσε. Ως γυναίκα υπηρέτησε ιέρεια της Ήρας και απέκτησε τη Μαντώ, επίσης μάντισσα. Ο μύθος αυτός εισάγει ισχυρά μοτίβα φύλου/ταυτότητας και ιερής γνώσης.
Δίας–Ήρα: ποιος απολαμβάνει περισσότερο;
Σε διαφωνία για την ερωτική ηδονή, ο Δίας και η Ήρα προσκάλεσαν τον Τειρεσία που είχε ζήσει και τα δύο φύλα. Η απάντησή του—εννέα μέρη η γυναίκα, ένα ο άνδρας—εξόργισε την Ήρα που τον τύφλωσε. Ο Δίας, ανίκανος να ανατρέψει την πράξη άλλης θεότητας, του χάρισε μαντική δύναμη, κατανόηση των πουλιών και μακροζωία «επτά γενεών».
Η εκδοχή της Αθηνάς
Κατά άλλη παράδοση, βλέποντας άθελά του την Αθηνά γυμνή στην Ιπποκρήνη του Ελικώνα, ο Τειρεσίας τυφλώθηκε. Ύστερα από τις ικεσίες της Χαρικλούς, η θεά του έδωσε το ραβδί της όδευσης «σαν να έβλεπε», τη μαντική ικανότητα μέσω πτηνών και υπόσχεση μακρόχρονης ζωής.
Κορυφαίες προφητείες του Τειρεσία
- Βρεφικός άθλος Ηρακλή: Υπόδειξε να καούν τα φίδια που έπνιξε ο μικρός ήρωας· οι στάχτες να ριχτούν σε ποταμό και ο χώρος να πλυθεί με θαλασσινό νερό ως καθαρμό.
- Αμφιτρύων & Αλκμήνη: Αποκάλυψε την ένωση της Αλκμήνης με τον Δία.
- Λοιμός της Θήβας: Δήλωσε πως θα παύσει μόνο με την απομάκρυνση του Οιδίποδα.
- Επτά επί Θήβας: Προείπε ότι η πόλη σώζεται με τη θυσία του Μενοικέα, γιου του Κρέοντα.
- Αντιγόνη: Απέδωσε νέο λοιμό στον άταφο Πολυνείκη.
- Επίγονοι: Συμβούλευσε μυστική εκκένωση της πόλης προς την πηγή Τιλφούσσα και διαπραγματεύσεις με κήρυκα.
- Μεταγενέστερες παραδόσεις: Στον Οβίδιο προλέγει για τον Νάρκισσο· στις Βάκχες προτρέπει τον Πενθέα να δεχθεί τη λατρεία του Διονύσου και εξηγεί τη μοίρα της Ηχούς.
Ο Τειρεσίας στο θέατρο και στον Όμηρο
Στον Σοφοκλή (Οιδίπους Τύραννος, Αντιγόνη) εμφανίζεται ως «δυσοίωνος» φορέας αλήθειας που εξοργίζει άρχοντες, αλλά δικαιώνεται.
Στην Οδύσσεια, η Κίρκη στέλνει τον Οδυσσέα στον Άδη: ο Τειρεσίας τον καθοδηγεί για τον νόστο και τον εξευμενισμό του Ποσειδώνα με θυσίες «μακριά από θάλασσα».
Θάνατος και τόπος μνήμης
Κατά την άλωση από τους Επιγόνους, ο Τειρεσίας πέθανε από το κρύο νερό της πηγής Τιλφούσσα ή καθ’ οδόν προς τους Δελφούς ως αιχμάλωτος με τη Μαντώ. Ο τάφος του τοποθετείται στο Τιλφούσιον Όρος, ενώ κενοτάφιο υπήρχε στη Θήβα. Παρ’ όλα αυτά, στον Κάτω Κόσμο η φήμη του ως μάντη παραμένει ζωντανή.
Ερμηνεία συμβολισμών
- Τύφλωση/Όραση: Η απώλεια της φυσικής όρασης ανταλλάσσεται με εσωτερική όραση· το ιερό «βλέμμα» δεν είναι τι προσλαμβάνει το μάτι, αλλά η αλήθεια που αντέχει ο νους.
- Αλλαγή φύλου: Η διπλή εμπειρία σώματος/επιθυμίας λειτουργεί ως μύηση στη σύνθετη φύση της ηδονής και της γνώσης.
- Ιερό και βέβηλο βλέμμα: Η θέαση θεότητας γυμνής συνεπάγεται ύβρη· η τιμωρία σφραγίζει τα όρια θείου–ανθρώπινου.
- Φίδια: Αρχέτυπο ανανέωσης/γόνιμης δύναμης αλλά και ορίου· η βία πάνω τους, ειδικά κατά τη συνουσία, προοιωνίζεται δυστυχία, θέτοντας κανόνες ιερότητας της φύσης.
