Στην αυγή της φιλοσοφίας, πριν η έννοια ενός μονοθεϊστικού, δημιουργού Θεού κυριαρχήσει στη δυτική σκέψη, η Θεωρία Δημόκριτου και Αναξίμανδρου για την Αρχή του Σύμπαντος προσέφερε μια ριζοσπαστική απάντηση. Οι δύο αυτοί Προσωκρατικοί φιλόσοφοι αναζητούσαν ορθολογικές εξηγήσεις που δεν προϋπέθεταν μια θεϊκή παρέμβαση, αλλά βασίζονταν σε αιώνιες, φυσικές αρχές. Για αυτούς, το ερώτημα δεν ήταν τόσο «τι υπήρχε πριν από τον Θεό;». Αλλά «ποια είναι η θεμελιώδης, αιώνια πραγματικότητα από την οποία προέκυψαν τα πάντα;».
Δημόκριτος: Τα Άτομα και το Κενό ως Αιώνια Πραγματικότητα
Ο Δημόκριτος, που έζησε τον 5ο αιώνα π.Χ., μαζί με τον δάσκαλό του Λεύκιππο, ανέπτυξε την ατομική θεωρία. Σύμφωνα με αυτήν, η θεμελιώδης πραγματικότητα έχει δύο μόνο στοιχεία:
- Τα άτομα (ἄτομα). Αμέτρητα, αιώνια, άφθαρτα, αδιαίρετα και αμετάβλητα σωματίδια, τα οποία διαφέρουν μεταξύ τους μόνο στο σχήμα, το μέγεθος και τη θέση. Αυτά αποτελούν το «ον» (την ύπαρξη).
- Το κενό (κενόν). Ο άπειρος χώρος μέσα στον οποίο τα άτομα είναι διαρκώς σε κίνηση αδιάκοπα. Αυτό αποτελεί το «μη ον».
Για τον Δημόκριτο, το σύμπαν δεν δημιουργήθηκε από κάποια θεϊκή οντότητα. Αντιθέτως, υπήρχε ανέκαθεν υπό τη μορφή των ατόμων που στροβιλίζονταν τυχαία στο κενό. Μέσω των συνεχών συγκρούσεων και των συνενώσεών τους, σχηματίστηκαν οι μεγαλύτερες δομές που παρατηρούμε. Οι κόσμοι, οι πλανήτες, και όλα τα υλικά αντικείμενα. Η δημιουργία του κόσμου μας δεν ήταν ένα μοναδικό γεγονός, αλλά το αποτέλεσμα μιας αναγκαίας, μηχανιστικής διαδικασίας που συμβαίνει αέναα. Οδηγώντας στη γέννηση και τη φθορά άπειρων κόσμων.
Στο πλαίσιο αυτό, πριν από τους θεούς της μυθολογίας, υπήρχαν τα άτομα και το κενό. Ο ίδιος ο Δημόκριτος απέδιδε την πίστη στους θεούς στην προσπάθεια των ανθρώπων να καταλάβουν τα ανεξήγητα φυσικά φαινόμενα. Όπως οι κεραυνοί και οι σεισμοί, αποδίδοντάς τα σε ανώτερες δυνάμεις. Συνεπώς, για τον Δημόκριτο, δεν υπήρχε ανάγκη για έναν δημιουργό Θεό, καθώς το ίδιο το «Είναι» —τα άτομα και το κενό— ήταν αιώνιο και η αιτία του εαυτού του.
Αναξίμανδρος: Το Άπειρον ως η Πρωταρχική Αρχή
Περίπου έναν αιώνα πριν από τον Δημόκριτο, ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος (περ. 610 – 546 π.Χ.) προσέφερε μια διαφορετική, αλλά εξίσου επαναστατική ιδέα. Ήταν ο πρώτος φιλόσοφος που εισήγαγε μια αφηρημένη έννοια ως την αρχή (την πρωταρχική αιτία και ουσία) των πάντων: το «ἄπειρον».
Το «ἄπειρον» του Αναξίμανδρου ήταν:
- Άπειρο και Απεριόριστο. Δεν είχε ούτε αρχή ούτε τέλος στον χρόνο και τον χώρο.
- Αόριστο και Απροσδιόριστο. Δεν ήταν κανένα από τα γνωστά στοιχεία (γη, νερό, αέρας, φωτιά), αλλά μια πρωταρχική ύλη χωρίς συγκεκριμένες ποιότητες.
- Αιώνιο και Άφθαρτο. Βρισκόταν σε μια κατάσταση αέναης κίνησης, από την οποία προέκυπταν τα πάντα και στην οποία τελικά επέστρεφαν.
Σύμφωνα με τον Αναξίμανδρο, από αυτή την αιώνια και αόριστη αρχή, το «ἄπειρον», αποσπάστηκαν οι θεμελιώδεις αντίθετες δυνάμεις. Όπως το θερμό και το ψυχρό, το υγρό και το ξηρό. Η αλληλεπίδραση και η σύγκρουση αυτών των αντιθέτων οδήγησε στη διαμόρφωση του κόσμου που γνωρίζουμε. Το «ἄπειρον» περιβάλλει όλους τους κόσμους και τους κυβερνά, όντας η θεία, αθάνατη και ανώλεθρη αρχή.
Επομένως, στην κοσμογονία του Αναξίμανδρου, πριν από οποιαδήποτε διαμορφωμένη πραγματικότητα, πριν από τους θεούς και τους ανθρώπους, υπήρχε μόνο το «ἄπειρον». Αυτή η αρχή δεν ήταν ένας ανθρωπόμορφος θεός. Αλλά μια απρόσωπη, αιώνια δύναμη που αποτελούσε την πηγή και τον τελικό προορισμό όλων των πραγμάτων.
Συμπερασματικά, η Θεωρία Δημόκριτου και Αναξίμανδρου για την Αρχή του Σύμπαντος απομάκρυνε την ανάγκη ύπαρξης ενός δημιουργού Θεού με τη συμβατική έννοια. Στη θέση του, οι δύο στοχαστές τοποθέτησαν αιώνιες, φυσικές και απρόσωπες αρχές. Ο Δημόκριτος τα άτομα και το κενό, και ο Αναξίμανδρος το άπειρο. Για αυτούς τους πρωτοπόρους φιλοσόφους, το Σύμπαν δεν ήταν προϊόν θεϊκής βούλησης. Αλλά το αποτέλεσμα αέναων φυσικών διεργασιών που πηγάζουν από μια θεμελιώδη, προϋπάρχουσα πραγματικότητα.
Βιβλιογραφία
- Για τον Αναξίμανδρο και την έννοια του “Απείρου”:
- Πηγή: Stanford Encyclopedia of Philosophy – Anaximander
- Σύνδεσμος: https://plato.stanford.edu/entries/anaximander/
- Περιγραφή: Μια εμπεριστατωμένη ακαδημαϊκή ανάλυση της φιλοσοφίας του Αναξίμανδρου, με εκτενή αναφορά στην κοσμολογία του και την κεντρική ιδέα του “Απείρου” ως η αρχή των πάντων.
- Για τον Δημόκριτο και την Ατομική Θεωρία:
- Πηγή: Stanford Encyclopedia of Philosophy – Democritus
- Σύνδεσμος: https://plato.stanford.edu/entries/democritus/
- Περιγραφή: Ένα αναλυτικό άρθρο για τον Δημόκριτο, το οποίο εξετάζει σε βάθος την ατομική του θεωρία, σύμφωνα με την οποία το σύμπαν έχει άτομα και κενό, και εξηγεί πώς αυτή η θεωρία διαμόρφωσε την αρχαία υλιστική φιλοσοφία.
