Δύο αριστουργηματικά παραδείγματα ερυθρόμορφης αγγειογραφίας, που απεικονίζουν σκηνές διονυσιακής λατρείας και αρχαίων εορτών στην κλασική Ελλάδα.
Μια Πανάρχαια Εορτή
Τα Κάρνεια, η αρχαία γιορτή της Σπάρτης, ήταν η σημαντικότερη εορτή των Δωριέων στην Πελοπόννησο, με επίκεντρο τη Λακωνική πρωτεύουσα. Παρ’ όλα αυτά, η γιορτή τελούνταν με λαμπρότητα και σε πολλές άλλες δωρικές πόλεις: Άργος, Θήρα, Κως, Κυρήνη, Συρακούσες, Τάραντα, Σικυώνα, αλλά και στο Γύθειο, το Οίτυλο, τα Λεύκτρα Λακωνίας, την Καρδαμύλη και τις Φαρές Μεσσηνίας.
Το Καρνάσιον Άλσος και οι Ιερές Πομπές
Ξεχωριστή σημασία είχε το Ιερό Άλσος με τα κυπαρίσσια, το λεγόμενο Καρνάσιον ή Καρνειάσιον πεδίο, που βρισκόταν στη μεσσηνιακή Οιχαλία, κοντά στον ποταμό Χάραδρο. Εκεί υπήρχαν, επίσης, επιβλητικά αγάλματα του Κριοφόρου Ερμού, της Αγνής (Περσεφόνης), καθώς και του Καρνείου Απόλλωνα. Από το άλσος αυτό, μάλιστα, ξεκινούσε η ιερή πομπή προς το όρος Ιθώμη.
Μυστήρια και Συμπόσια
Οι εορταστές μεταμφιέζονταν και συμμετείχαν σε μυστήρια παρόμοια με εκείνα της Ελευσίνας, τα οποία, σύμφωνα με τη μυθολογική παράδοση, ίδρυσε ο Ελευσίνιος Καύκων. Στο τέλος της γιορτής διοργανώνονταν πάνδημα συμπόσια και πανηγυρισμοί.
Σημείωση: Οι πληροφορίες για τα μυστήρια βασίζονται σε συνδυασμό πηγών και όχι σε μία απόλυτα σαφή αρχαία μαρτυρία, αλλά θεωρούνται βάσιμες από τη σύγχρονη έρευνα.
Σκηνή από αγγείο της αρχαίας Ελλάδας, όπου δύο μορφές συμμετέχουν σε τελετουργία ή χορό, πιθανότατα σχετικό με τις δωρικές εορτές όπως τα Κάρνεια.
Διάρκεια και Χρόνος
Στη Σπάρτη, τα Κάρνεια διαρκούσαν συνολικά εννέα ημέρες. Επιπλέον, εορτάζονταν τον μήνα Καρνείο (Αύγουστο ή Σεπτέμβριο), πάντα σε συγχρονισμό με την πανσέληνο.
Καταγωγή και Θρησκευτική Σημασία
Τα Κάρνεια ήταν προδωρική γιορτή αφιερωμένη στον τοπικό θεό Κάρνειο ή Κάρνο Οικέτα. Ονομάστηκε “Οικέτας” επειδή η λατρεία του γινόταν στο σπίτι μάντη-κριού και όχι σε ναό. Μετά την κατάκτηση της Σπάρτης από τους Δωριείς, ο Κάρνειος ταυτίστηκε με τον Απόλλωνα, ενώ η λέξη “κάρνος” σημαίνει “κριός”.
Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Κάρνος ήταν μάντης του Απόλλωνα από την Ακαρνανία, που δολοφονήθηκε, προκαλώντας την οργή του θεού και τη θυσία για εξιλέωση.
Ο Παυσανίας αναφέρει τον Κάρνο και ως “κριό”, επιβεβαιώνοντας τη σημασία της λέξης.
Ο Κάρνειος ήταν αρχαιότατος ποιμενικός, κριόμορφος και ιθιφαλλικός θεός, προστάτης της γονιμότητας, ενταγμένος στη χορεία των ζωόμορφων θεοτήτων που προηγήθηκαν των ανθρωπόμορφων.
Η Οργάνωση των Καρνείων στη Σπάρτη
Οι Λακεδαιμόνιοι μιμούνταν στρατιωτική εκπαίδευση κατά τα Κάρνεια. Σε εννέα διαφορετικές θέσεις της πόλης (“σκιάδες”), ομάδες εννέα ανδρών δειπνούσαν μαζί και ζούσαν σαν σε στρατόπεδο, με όλα να εκτελούνται στο πρόσταγμα της σάλπιγγας.
Κάρνεια και Εχθροπραξίες
Κατά τη διάρκεια των Καρνείων, απαγορεύονταν οι εχθροπραξίες. Αυτός ήταν ο λόγος που οι Σπαρτιάτες δεν συμμετείχαν στη Μάχη του Μαραθώνα, στέλνοντας στρατεύματα μόνο αφού τελείωσε η γιορτή.
Ο Απόλλων Καρνείος, προστάτης της Σπάρτης και των Καρνείων
Θεσμοί, Αγώνες και Ρόλοι
Κάθε τέσσερα χρόνια, πέντε άγαμοι άνδρες από κάθε φυλή (Καρνεάτες) είχαν την ευθύνη της γιορτής. Ορισμένοι από αυτούς, οι “σταφυλοδρόμοι”, έτρεχαν σε αγώνα που σηματοδοτούσε το τέλος του τρύγου, ενώ ο ιερέας (αγητής) επιμελούνταν τις θυσίες. Οι δούλοι θυσίαζαν κριάρι στον Απόλλωνα, ειδικά εκτρεφόμενο για τον σκοπό αυτό – η ημέρα των θυσιών ονομαζόταν “Αγητόρια”.
Ο Αγώνας των Σταφυλοδρόμων
Στον ιδιαίτερο αυτό αγώνα, ένας Καρνεάτης με ταινία στα μαλλιά έτρεχε ευχόμενος αγαθά για την πόλη, ενώ οι άλλοι τον καταδίωκαν κρατώντας μεγάλα τσαμπιά σταφύλια. Η σύλληψή του θεωρούνταν καλός οιωνός.
Αγώνες και Χρονολόγηση
Τα Κάρνεια συνοδεύονταν και από αθλητικούς και μουσικούς αγώνες, των οποίων οι νικητές καταγράφονταν σε ειδικούς καταλόγους (“καρνεοτικοί”), χρήσιμους για τη χρονολόγηση, όπως οι Ολυμπιονίκες.
Μουσικοί Αγώνες: Τέρπανδρος, Αρίων και Φρύνις
Ο λυρικός ποιητής Τέρπανδρος από τη Λέσβο, μάλιστα, νίκησε σε μουσικό αγώνα των Καρνείων το 676 π.Χ. Αντίστοιχα, το ίδιο συνέβη και με τον Αρίωνα από τη Μήθυμνα. Όσον αφορά τον Φρύνι (5ος αι. π.Χ.), η ιστορία με τις εννέα χορδές και τον έφορο που τις έκοψε λέγοντας «μη κακούργει την Μουσικήν» θεωρείται χαρακτηριστική διήγηση και όχι αποδεδειγμένο γεγονός.
Βιβλιογραφία & Πηγές για τα Κάρνεια
Όλα τα βασικά στοιχεία του άρθρου βασίζονται σε ιστορικά τεκμήρια και επαληθευμένες πηγές. Ορισμένες λεπτομέρειες που αφορούν τη μυστηριακή λατρεία των Καρνείων προέρχονται από συνδυαστικές ερμηνείες διαφορετικών πηγών· ωστόσο, θεωρούνται αξιόπιστες και γίνονται αποδεκτές από τη σύγχρονη έρευνα. Η διήγηση για τον Φρύνι, τέλος, σχετίζεται περισσότερο με τον παραδειγματικό χαρακτήρα και το πολιτισμικό πνεύμα της εποχής παρά με απολύτως τεκμηριωμένο ιστορικό γεγονός. Παρόλα αυτά, συμβάλλει στη γενικότερη κατανόηση της σημασίας που είχε η Κάρνεια ως αρχαία γιορτή της Σπάρτης και της σχέσης της με τη μουσική και τη θρησκευτική έκφραση των Δωριέων.
Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, Βιβλίο Γ΄ (Λακωνικά) 13.4, 20.2, 24.6
Ηρόδοτος, Ιστορίαι, 6.106–6.107
Ξενοφών, Λακεδαιμονίων Πολιτεία 15.7
Πλούταρχος, Περί Μουσικής 1136c–d
Σύγχρονες Μελέτες & Εγκυκλοπαίδειες
Μ. Ζαφειρόπουλος, Η αρχαία ελληνική θρησκεία (εκδ. Παπαδήμας)
Walter Burkert, Greek Religion (Harvard University Press, κεφ. “The Dorian Festival of the Karneia”)
