Η Παράδοξη Σιωπή του Αισχύλου: Η Μάχη του Μαραθώνα και το Μυστικό των “Περσών”

Γιατί ο Αισχύλος, ο Ηρωικός Μαραθωνομάχος, Απέφυγε να Αναφερθεί στη Μάχη του Μαραθώνα στα Έργα του;

Ο Αισχύλος, ο πατέρας της τραγωδίας, δεν ήταν μόνο ποιητής αλλά και ένας από τους οπλίτες που πολέμησαν ηρωικά στη μάχη του Μαραθώνα το 490 π.Χ. Αυτή η καθοριστική εμπειρία, που σημάδεψε τη ζωή του περισσότερο από κάθε άλλη, κάνει ακόμα πιο έντονη την Παράδοξη Σιωπή του Αισχύλου για τη Μάχη του Μαραθώνα στα σωζόμενα έργα του. Αντιθέτως, το γεγονός για το οποίο είχε τη μεγαλύτερη περηφάνια, όπως μας λέει το περίφημο επιτύμβιο επίγραμμα που συνέθεσε ο ίδιος για τον τάφο του στη Γέλα της Σικελίας:

Αἰσχύλον Εὐφορίωνος Ἀθηναῖον τόδε κεύθει μνῆμα καταφθίμενον πυροφόροιο Γέλας· ἀλκὴν δ’ εὐδόκιμον Μαραθώνιον ἄλσος ἂν εἴποι καὶ βαθυχαιτήεις Μῆδος ἐπιστάμενος.

(Αυτό το μνήμα στην καρποφόρα Γέλα κρύβει τον Αθηναίο Αισχύλο, γιο του Ευφορίωνα. Για τη δοκιμασμένη ανδρεία του μπορεί να μιλήσει το άλσος του Μαραθώνα, και ο μακρυμάλλης Μήδος που τη γνώρισε καλά.)

Είναι εντυπωσιακό ότι ο ίδιος επέλεξε να τον ξέρουν για την ανδρεία του ως στρατιώτης και όχι για τη λαμπρή του σταδιοδρομία ως δραματουργός. Αυτό το γεγονός καθιστά ακόμη πιο έντονο το ερώτημα. Γιατί ο Αισχύλος, στα σωζόμενα έργα του, δεν αναφέρθηκε ποτέ άμεσα σε αυτή τη μάχη που τον σημάδεψε τόσο βαθιά;

Η απάντηση δεν είναι απλή και μονοδιάστατη, αλλά βγαίνει μέσα από μια σειρά πιθανών καλλιτεχνικών, δραματουργικών και πολιτικών επιλογών.

1. Η Δραματουργική Εστίαση στους “Πέρσες”

Το μοναδικό σωζόμενο ιστορικό δράμα του Αισχύλου, οι “Πέρσες” (472 π.Χ.), πραγματεύεται την ήττα των Περσών. Ωστόσο, το επίκεντρο της τραγωδίας δεν είναι η μάχη του Μαραθώνα, αλλά η ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 π.Χ.). Η επιλογή αυτή εξυπηρετούσε συγκεκριμένους δραματουργικούς και ιδεολογικούς σκοπούς:

• Η Θαλασσοκρατορία της Αθήνας: Η νίκη στη Σαλαμίνα ήταν κατεξοχήν ναυτική. Την εποχή που γράφτηκαν οι “Πέρσες”, η Αθήνα εξελισσόταν σε ηγέτιδα ναυτική δύναμη μέσω της Δηλιακής Συμμαχίας. Η προβολή της ναυτικής ισχύος της πόλης είχε άμεση πολιτική σημασία και απήχηση στο αθηναϊκό κοινό. Ο Μαραθώνας, αντίθετα, ήταν μια νίκη των οπλιτών, των χερσαίων δυνάμεων.
• Το Θέμα της Ύβρεως. Η ναυμαχία της Σαλαμίνας, με την καταστροφή του περσικού στόλου, ήταν καλύτερη για την ανάδειξη του κεντρικού θέματος της τραγωδίας. Την ύβρη του Ξέρξη που θέλησε να δαμάσει τη φύση (ζεύξη του Ελλησπόντου) και να υποδουλώσει έναν ελεύθερο λαό, και την αναπόφευκτη τίση (τιμωρία) από τους θεούς. Η συντριπτική ήττα στη θάλασσα, ένα στοιχείο που οι Πέρσες θεωρούσαν ξένο, υπογράμμιζε με μεγαλύτερη ένταση τη θεϊκή παρέμβαση.

2. Η Οπτική Γωνία του Εχθρού

Στους “Πέρσες”, ο Αισχύλος κάνει μια τολμηρή και πρωτοποριακή επιλογή: παρουσιάζει τη συντριβή από την πλευρά των ηττημένων. Η σκηνή είναι στα Σούσα, την Περσική πρωτεύουσα, και οι χαρακτήρες είναι η βασίλισσα Άτοσσα, οι γέροντες σύμβουλοι και ο ίδιος ο ηττημένος Ξέρξης. Αυτή η προοπτική επιτρέπει στον ποιητή να μετατρέψει μια στρατιωτική νίκη σε έναν πανανθρώπινο στοχασμό για τον πόνο. Την απώλεια και τις συνέπειες της αλαζονείας της εξουσίας. Μια άμεση, ηρωική περιγραφή της μάχης του Μαραθώνα από την πλευρά των Ελλήνων θα είχε έναν εντελώς διαφορετικό, ίσως πιο επικό αλλά λιγότερο τραγικό, χαρακτήρα.

3. Η Αποφυγή του Ατομικού Επαίνου

Ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των “Περσών” είναι η πλήρης απουσία ονομάτων Ελλήνων ηγετών. Η νίκη δεν αποδίδεται στον Θεμιστοκλή, αλλά στον Ελληνικό λαό συλλογικά, που πολεμά για την ελευθερία του. Αυτό υψώνει τη σύγκρουση σε μια ιδεολογική μάχη ανάμεσα στην ελευθερία και την τυραννία. Δεδομένου ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τη στρατηγική του Μιλτιάδη, η αποφυγή αυτής της προσωποκεντρικής προσέγγισης είναι ένας ακόμη πυλώνας που εξηγεί την Παράδοξη Σιωπή του Αισχύλου για τη Μάχη του Μαραθώνα

4. Η Φύση της Τραγωδίας έναντι του Έπους

Τέλος, πρέπει να ληφθεί υπόψη η φύση του θεατρικού είδους που υπηρετούσε ο Αισχύλος. Η τραγωδία, σε αντίθεση με το έπος, δεν εστιάζει στην αφηγηματική καταγραφή ηρωικών κατορθωμάτων. Αντ’ αυτού, διερευνά τα όρια της ανθρώπινης φύσης, τη σχέση με το θείο και τις βαθιές υπαρξιακές συγκρούσεις. Μια λεπτομερής αναπαράσταση της μάχης του Μαραθώνα θα ανήκε περισσότερο στο ύφος του Ηροδότου ή του Ομήρου παρά στη σκηνή του Διονύσου.

Συμπερασματικά, η παράδοξη σιωπή του Αισχύλου για τη Μάχη του Μαραθώνα δεν πρέπει να ερμηνευτεί ως αδιαφορία ή λήθη. Αντιθέτως, φαίνεται πως ήταν μια συνειδητή απόφαση, η οποία πήγαζε από τις δραματουργικές του προτεραιότητες, την ιδεολογική του στόχευση και τη βαθιά κατανόηση των ορίων και των δυνατοτήτων της τραγικής τέχνης.

Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι προτίμησε να τιμήσει τον Μαραθώνα στην πιο προσωπική του στιγμή, στο κατώφλι του θανάτου, αφήνοντας την ίδια στιγμή στα έργα του να κυριαρχήσει ο στοχασμός πάνω στα μεγάλα διλήμματα που γέννησε η σύγκρουση. Για τον λόγο αυτό, έθεσε στο επίκεντρο τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Καθώς αυτή αποτελούσε το αποκορύφωμα της Αθηναϊκής δόξας και της Περσικής ύβρεως.