Οι Άγραφοι Κανόνες του Ρομαντισμού
Η σύγχρονη αντίληψή μας για τον ρομαντισμό θεμελιώνεται σε έναν άγραφο κώδικα κανόνων. Εξυψώνουμε συγκεκριμένες εκφράσεις έλξης, όπως ο «έρωτας με την πρώτη ματιά», ως την ιδανική απαρχή μιας σχέσης, ενώ ταυτόχρονα υποβαθμίζουμε άλλες, όπως η απροκάλυπτη σωματική έλξη. Αυτή η πολιτισμική διάκριση δεν είναι ούτε τυχαία ούτε αυτονόητη. Αποτελεί την κληρονομιά μιας σύνθετης φιλοσοφικής ζύμωσης που συνέβη στον Ευρωπαϊκό Μεσαίωνα, η οποία κατάφερε να συνθέσει δύο πανάρχαιες, και φαινομενικά αντιφατικές, ελληνικές ιδέες: τον Έρωτα και την Αγάπη.
Οι Δύο Πόλοι της Αγάπης στην Μεσαιωνική Σκέψη
Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, η δυτική σκέψη βρισκόταν αντιμέτωπη με μια θεμελιώδη σύγκρουση, προσπαθώντας να συμβιβάσει την κληρονομιά της κλασικής αρχαιότητας με τις επιταγές της νέας χριστιανικής πίστης. Αυτή η σύγκρουση εκφράστηκε απόλυτα στις δύο κυρίαρχες αντιλήψεις για την αγάπη.
Η «Αγάπη»: Η Πνευματική Αγάπη της Καρδιάς
Στη μία πλευρά βρισκόταν η Αγάπη. Οι Ελληνόφωνοι Ευαγγελιστές επέλεξαν αυτόν τον όρο για να περιγράψουν την υπέρτατη, ανιδιοτελή αγάπη του Θεού προς τον άνθρωπο, όπως συμπυκνώνεται στην εντολή «Αγαπάτε αλλήλους».
- Προέλευση: Καρδιά
- Χαρακτήρας: Πνευματική, άνευ όρων και παραδόξως απρόσωπη, καθώς ο πιστός καλείται να αγαπά τους πάντες, εχθρούς και φίλους, χωρίς διάκριση ή προσωπική επιλογή.
Ο «Έρως»: Η Παθιασμένη Αγάπη των Ματιών
Στην αντίθετη πλευρά βρισκόταν ο Έρως, η έννοια που δόξασαν οι λυρικοί ποιητές. Ακόμη και μετά τις προσπάθειες του Πλάτωνα να τον εξυψώσει πνευματικά, ο Έρως παρέμενε θεμελιωδώς συνδεδεμένος με το πάθος που γεννά η θέα της ανθρώπινης ομορφιάς.
- Προέλευση: Μάτια
- Χαρακτήρας: Σωματικός, παθιασμένος και άμεσα συνδεδεμένος με τις αισθήσεις. Οι αρχαίοι Έλληνες, όπως ο Εμπεδοκλής, πίστευαν ότι η όραση ήταν μια εκλεπτυσμένη μορφή αφής. Θεωρούσαν ότι η Αφροδίτη (θεά του Έρωτα) γέμισε τα μάτια με “φωτιά”, η οποία εκπέμπεται για να “αγγίξει” τα αντικείμενα και να δημιουργήσει την εικόνα τους.
Οι μεσαιωνικοί φιλόσοφοι πάλευαν με αυτό το δίλημμα: ποιο προηγείται; Τα μάτια (Έρως) ή η καρδιά (Αγάπη);
Η Επανάσταση των Τροβαδούρων τον 12ο Αιώνα
Η απάντηση δεν ήρθε από τους θεολόγους, αλλά από μια ομάδα καλλιτεχνών. Ο 12ος αιώνας υπήρξε ένα “καζάνι” πολιτισμικών μεταρρυθμίσεων στην Ευρώπη. Καθώς οι Σταυροφορίες άλλαζαν τον γεωπολιτικό χάρτη και οι μεγάλοι Καθεδρικοί υψώνονταν στον ουρανό, στη Νότια Γαλλία εμφανίστηκε μια “φυλή” περιπλανώμενων ποιητών: οι Τροβαδούροι.
Αυτοί οι καλλιτέχνες ανέλαβαν να αλλάξουν ριζικά το νόημα των παλαιών Κελτικών θρύλων που κληρονόμησαν από τον Βορρά (όπως οι ιστορίες του Βασιλιά Αρθούρου ή του Τριστιάνου). Μετέτρεψαν τις ιστορίες πολεμικών κατορθωμάτων σε αφηγήσεις παθιασμένων, τραγικών και συχνά παράνομων ερώτων. Ο Λάνσελοτ και η Γκουίνεβιρ αντικατέστησαν τις μάχες του Αρθούρου ως το κεντρικό θέμα.
“Amore”: Η Σύνθεση που Άλλαξε τον Κόσμο
Οι Τροβαδούροι τόλμησαν να δώσουν μια επαναστατική απάντηση στο δίλημμα “Έρως ή Αγάπη;”. Η απάντησή τους ήταν: “Και τα δύο”.
Δημιούργησαν μια νέα, τρίτη μορφή αγάπης, την οποία βάφτισαν “Amore” (από τη λατινική ρίζα). Αυτή η νέα αγάπη δεν ήταν ούτε αποκλειστικά σαρκική ούτε αποκλειστικά πνευματική, αλλά η τέλεια σύνθεσή τους.
Στη φιλοσοφία τους, τα μάτια και η καρδιά συνεργάζονται. Όπως το έθεσε ο τροβαδούρος Ζιρό ντε Μπορνέλ, τα μάτια λειτουργούν ως «ιχνηλάτες της καρδιάς». Ο ρόλος των ματιών (Έρως) είναι να ερευνήσουν τον κόσμο και να εντοπίσουν την ομορφιά που θα ευχαριστήσει την καρδιά. Όταν η καρδιά (Αγάπη) αποδεχτεί και ασπαστεί αυτό που τα μάτια είδαν, τότε γεννιέται η τέλεια αγάπη.
Όταν ο Τριστιάνος συνάντησε την Ισόλδη, ο Έρως των ματιών του συνάντησε την Αγάπη της καρδιάς του. Ήταν η στιγμή που, συμβολικά, «η Αφροδίτη άνοιξε τον δρόμο για τον Ιησού». Αυτή η εφεύρεση, ένας δρόμος τόσο παθιασμένος όσο ο Έρως και τόσο αγνός όσο η Αγάπη, παρέμεινε μια καθαρά Δυτικο-Ευρωπαϊκή ιδέα.
Μια Επικίνδυνη Ιδέα με Μόνιμη Κληρονομιά
Τον 12ο αιώνα, αυτή η ιδέα ήταν επικίνδυνη. Σε μια εποχή όπου ο γάμος αποτελούσε μια επιχειρηματική συμφωνία που αφορούσε τίτλους γης και πολιτικές συμμαχίες, το “Amore” ήταν ανατρεπτικό. Εισήγαγε την ριζοσπαστική έννοια της προσωπικής επιλογής συντρόφου, απειλώντας τη θεμελιώδη κοινωνική τάξη.
Γι’ αυτόν τον λόγο, η κουλτούρα των Τροβαδούρων αναπτύχθηκε αρχικά ως ένα “υπόγειο” κίνημα. Ωστόσο, η δύναμή της αποδείχθηκε τεράστια. Οι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι οι μεγάλες επαναστάσεις δεν είναι παρά τα ορατά αποτελέσματα αόρατων αλλαγών στην ανθρώπινη σκέψη. Η εφεύρεση της Ρομαντικής Αγάπης από τους Τροβαδούρους θεωρείται μια τέτοια αόρατη επανάσταση, ισάξια σε σημασία με τα έπη του Ομήρου για τη διαμόρφωση του δυτικού πολιτισμού.
Αυτό που ξεκίνησε ως ποιητικό κίνημα, κατέκτησε ολόκληρο τον κόσμο. Σήμερα, κάθε φορά που μιλάμε για «ένωση ψυχών» ή «έρωτα με την πρώτη ματιά», χρησιμοποιούμε, εν αγνοία μας, τους όρους που έθεσαν εκείνοι οι μεσαιωνικοί ποιητές, παίζοντας σε μια “σκακιέρα” που στήθηκε πριν από χίλια χρόνια.
