Ludwig Wittgenstein: Η επανάσταση στη φιλοσοφία της γλώσσας

Ποιος ήταν ο Wittgenstein;

Ο Ludwig Wittgenstein γεννήθηκε το 1889 στη Βιέννη, σε μία από τις πιο πλούσιες και διανοούμενες οικογένειες της Αυστρίας. Αρχικά, σπούδασε μηχανικός στο Μάντσεστερ· όμως, πολύ γρήγορα τον κέρδισε η φιλοσοφία. Έτσι, ακολουθώντας τη συμβουλή του Frege, βρέθηκε το 1911 στο Κέιμπριτζ, όπου ξεκίνησε να συνεργάζεται με τον Bertrand Russell. Η σχέση τους αποδείχτηκε έντονη και παραγωγική, ενώ ο Wittgenstein κατάφερε να ξεχωρίσει αμέσως για το πάθος και την οξυδέρκειά του.

Τα πρώτα χρόνια και το Tractatus Logico-Philosophicus

Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Wittgenstein υπηρέτησε στον αυστριακό στρατό. Εκεί, μέσα στα χαρακώματα, συνέλαβε τις ιδέες του πρώτου του σημαντικού έργου, δηλαδή του Tractatus Logico-Philosophicus. Αυτό το βιβλίο, μάλιστα, άλλαξε ριζικά τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τη σχέση μεταξύ γλώσσας, σκέψης και πραγματικότητας. Έτσι, ο Wittgenstein επηρέασε καθοριστικά τη σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη.

Τα επτά σημεία του Tractatus

Το Tractatus οργανώνεται γύρω από επτά βασικές προτάσεις:

1. Ο κόσμος είναι το σύνολο όσων συμβαίνουν.
2. Αυτό που συμβαίνει, δηλαδή το γεγονός, είναι ο συνδυασμός απλών γεγονότων.
3. Η λογική εικόνα των γεγονότων είναι η σκέψη.
4. Η σκέψη είναι η νόηματική πρόταση.
5. Οι προτάσεις είναι λογικές συναρτήσεις απλών προτάσεων.
6. Η γενική μορφή μιας πρότασης είναι το αποτέλεσμα λογικών πράξεων στις απλές προτάσεις.
7. Για όσα δεν μπορούμε να μιλήσουμε, πρέπει να σωπαίνουμε.

Με απλά λόγια: Η γλώσσα απεικονίζει τον κόσμο, αλλά έχει όρια. Ό,τι δεν μπορεί να εκφραστεί λογικά, μένει στη σιωπή.

Η έννοια του νοήματος και του παραλόγου

Στο Tractatus, ο Wittgenstein διαχωρίζει το “νόημα” από το “παράλογο”. Μόνο όσα μπορούμε να απεικονίσουμε ή να περιγράψουμε στη γλώσσα έχουν νόημα. Όσα ξεπερνούν τη λογική μορφή, όπως η μεταφυσική, η ηθική και η αισθητική, δεν μπορούν να ειπωθούν με νόημα· παραμένουν “άλογα”. Παρόλα αυτά, αυτά τα άρρητα πράγματα –όπως το μυστήριο, το καλό, το ωραίο– δείχνονται, δεν λέγονται.

Η φιλοσοφία ως δραστηριότητα

Για τον Wittgenstein, η φιλοσοφία δεν είναι δόγμα ή θεωρία, αλλά μια δραστηριότητα: Καθαρίζει τη σκέψη, δείχνει τα όρια της γλώσσας και βοηθά στο να αποφεύγουμε τις λανθασμένες, χωρίς νόημα, προτάσεις. Ο ρόλος του φιλοσόφου είναι να βοηθά τον συνομιλητή του να ξεκαθαρίζει τι μπορεί και τι δεν μπορεί να πει με νόημα.

Οι μεταγενέστερες απόψεις: Philosophical Investigations

Μετά το Tractatus, ο Wittgenstein απομακρύνεται για χρόνια από τη φιλοσοφία. Επιστρέφει στο Κέιμπριτζ το 1929, όπου οι ιδέες του αλλάζουν ριζικά. Το δεύτερο μεγάλο του έργο, τα Philosophical Investigations, εκδίδεται μετά τον θάνατό του και ανατρέπει ό,τι ο ίδιος είχε πει νωρίτερα.

Νέα προσέγγιση στη γλώσσα: Η σημασία στη χρήση

Ο Wittgenstein, λοιπόν, πλέον υποστηρίζει ότι το νόημα των λέξεων βρίσκεται στη χρήση τους και όχι σε κάποια αφηρημένη αναπαράσταση. Έτσι, η γλώσσα λειτουργεί ως εργαλείο. Με αυτόν τον τρόπο, μαθαίνουμε τι σημαίνει μια λέξη μέσα από τα “γλωσσικά παιχνίδια” της καθημερινότητας. Επομένως, η κατανόηση της γλώσσας σχετίζεται άμεσα με τη χρήση της σε πραγματικές συνθήκες και όχι με στατικούς ορισμούς.

Τα γλωσσικά παιχνίδια και οι οικογενειακές ομοιότητες

Οι λέξεις δεν έχουν πάντα αυστηρά όρια. Όπως τα μέλη μιας οικογένειας μοιάζουν μεταξύ τους χωρίς να έχουν όλα το ίδιο χαρακτηριστικό, έτσι και οι έννοιες σχετίζονται με “οικογενειακές ομοιότητες”. Δεν χρειάζεται να αναζητούμε κρυμμένες ουσίες ή ουσιαστικούς ορισμούς. Αρκεί να παρατηρούμε πώς χρησιμοποιούνται οι λέξεις στην πράξη.

Κανόνες, ιδιωτική γλώσσα και “μορφές ζωής”

Ο Wittgenstein αμφισβητεί την ύπαρξη μιας “ιδιωτικής γλώσσας” που μόνο το άτομο μπορεί να καταλάβει. Οι λέξεις έχουν νόημα μόνο αν μπορούν να κριθούν δημόσια, να συμφωνήσουμε όλοι πώς χρησιμοποιούνται. Αυτό μας οδηγεί στη θεμελιώδη ιδέα της μορφής ζωής – τα κοινά μας βιώματα και πρακτικές.

Η φιλοσοφία ως θεραπεία

Στα όψιμα έργα του, ο Wittgenstein βλέπει τη φιλοσοφία ως θεραπεία. Δεν δίνει απαντήσεις, αλλά βοηθά να λυθούν ψευδο-προβλήματα που προκαλούνται από τη σύγχυση της γλώσσας. Αντί για θεωρίες, δίνει παραδείγματα και μας διδάσκει να “βλέπουμε” τις λεπτομέρειες της χρήσης της γλώσσας.

Η “μεσαία” περίοδος και η εξέλιξη της σκέψης του

Μεταξύ Tractatus και Investigations, ο Wittgenstein περνά μια “μεσαία περίοδο”. Πειραματίζεται με νέες ιδέες, όπως η φαινομενολογία και η φιλοσοφία των μαθηματικών, και αλλάζει τη μέθοδό του. Αυτή η περίοδος γεφυρώνει τη λογική ανάλυση του Tractatus με τον πρακτικό εστιασμό στα γλωσσικά παιχνίδια των Investigations.

Τα τελευταία χρόνια και η επίδραση

Στα τελευταία του έργα, όπως το On Certainty και τα Remarks on Colour, ο Wittgenstein συνεχίζει να εξερευνά τα όρια της γνώσης και της γλώσσας. Θέτει ερωτήματα για τη βεβαιότητα, την αντίληψη και τα θεμέλια της ανθρώπινης εμπειρίας. Μέχρι σήμερα, το έργο του παραμένει σημείο αναφοράς στη φιλοσοφία της γλώσσας και της σκέψης.