Μια αρχαία ερώτηση με σύγχρονα εργαλεία
Η ακριβής εποχή κατά την οποία ο Όμηρος συνέθεσε την Ιλιάδα αποτελεί εδώ και αιώνες αντικείμενο συζήτησης μεταξύ φιλολόγων και ιστορικών. Παραδοσιακά, οι ερευνητές βασίζονται σε αρχαιολογικά ευρήματα, απεικονίσεις σε αγγεία, μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων και εσωτερικά στοιχεία του ίδιου του έπους.
Το 2013, μια ομάδα του University of Reading εισήγαγε μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση: χρησιμοποίησε μαθηματικά μοντέλα της γλωσσικής εξέλιξης για να υπολογίσει πότε γράφτηκε το έπος. Το 2025, ο επικεφαλής της έρευνας Mark Pagel επανέλαβε και εξήγησε τη μέθοδο του σε νέο άρθρο (Medicine in Homer), προσελκύοντας και πάλι το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας.
Η γλωσσική μέθοδος: τρεις γλώσσες, ένας υπολογισμός
Η μελέτη συνέκρινε το λεξιλόγιο τριών γλωσσών:
- Χεττιτική (Hittite): η γλώσσα της Χεττιτικής Αυτοκρατορίας της Ύστερης Εποχής του Χαλκού.
- Ομηρική Ελληνική: η γλώσσα της Ιλιάδας και της Οδύσσειας.
- Νέα Ελληνική: η σύγχρονη μορφή της γλώσσας.
Η Χεττιτική και η Ελληνική ανήκουν στην Ινδοευρωπαϊκή οικογένεια, πράγμα που σημαίνει ότι έχουν κοινή γλωσσική «καταγωγή». Συγκρίνοντας κοινές ρίζες και διαφοροποιήσεις, οι ερευνητές υπολόγισαν πότε η Ομηρική Ελληνική βρισκόταν στο στάδιο της Ιλιάδας.
Πώς λειτουργεί η μέθοδος της λεξιλογικής αντικατάστασης;
Οι γλώσσες αλλάζουν συνεχώς. Όμως, η αντικατάσταση μιας λέξης από μια πλήρως άσχετη είναι σχετικά σπάνια και συμβαίνει με συγκεκριμένο στατιστικό ρυθμό.
Κατά μέσο όρο, η «ημιζωή» μιας λέξης είναι περίπου 2.500 χρόνια: μετά από αυτό το διάστημα, υπάρχει 50 % πιθανότητα να έχει αντικατασταθεί. Ο ρυθμός αυτός διαφέρει ανά λέξη και υπολογίζεται βάσει ιστορικών δεδομένων σε όλη την Ινδοευρωπαϊκή οικογένεια.
Η ομάδα του Pagel συνδύασε αυτούς τους ρυθμούς με παρατηρήσεις για το ποιες λέξεις παραμένουν κοινές ή έχουν αντικατασταθεί μεταξύ Χεττιτικής, Ομηρικής και Νέας Ελληνικής. Έπειτα εφάρμοσε μαθηματικά μοντέλα μέγιστης πιθανοφάνειας και Bayesian ανάλυση για να εκτιμήσει τον χρόνο που χωρίζει τα αντίστοιχα λεξιλόγια.
Τα αποτελέσματα: 707 π.Χ. και 762 π.Χ.
Η πρώτη καθαρά μαθηματική ανάλυση έδωσε ένα αποτέλεσμα γύρω στο 707 π.Χ.. Ωστόσο, αυτή δεν λάμβανε υπόψη ιστορικούς περιορισμούς, όπως το γεγονός ότι ο Ηρόδοτος μνημονεύει τον Όμηρο (5ος αιώνας π.Χ.), άρα το έπος πρέπει να είναι παλαιότερο.
Όταν οι ερευνητές εισήγαγαν μια αρχική υπόθεση ότι ο Όμηρος έζησε περίπου το 800 π.Χ. ± 200 χρόνια (δηλαδή μεταξύ 600 και 1000 π.Χ.), το Bayesian μοντέλο παρήγαγε ένα πιο «ιστορικά εύλογο» αποτέλεσμα: 762 π.Χ. με 95 % πιθανότητα.
Τι σημαίνουν αυτά τα νούμερα;
Το αποτέλεσμα των 762 π.Χ. δεν αποτελεί απόδειξη ότι τότε γράφτηκε η Ιλιάδα. Αντικατοπτρίζει την πιο πιθανή ημερομηνία εντός ενός μεγάλου χρονικού εύρους. Το εύρος εμπιστοσύνης των 95 % καλύπτει περίπου δύο αιώνες.
Επιπλέον, το αποτέλεσμα εξαρτάται από τις αρχικές παραδοχές. Αν η ομάδα είχε τοποθετήσει την αρχική ηλικία του Ομήρου στα 700 π.Χ. αντί για 800 π.Χ., το τελικό αποτέλεσμα θα ήταν διαφορετικό.
Παρόλα αυτά, το μαθηματικό εύρημα ταιριάζει με τις εκτιμήσεις των περισσότερων ιστορικών, οι οποίοι τοποθετούν τη σύνθεση της Ιλιάδας στον 8ο ή 7ο αιώνα π.Χ..
Γιατί έχει σημασία αυτή η μελέτη
Η έρευνα δείχνει ότι τα μαθηματικά της γλωσσικής εξέλιξης μπορούν να προσφέρουν ανεξάρτητα και αντικειμενικά χρονικά στοιχεία για αρχαία κείμενα, χωρίς να εξαρτώνται αποκλειστικά από αρχαιολογικές ή λογοτεχνικές ενδείξεις.
Αν και δεν μπορούν να δώσουν ακριβείς ημερομηνίες, αποτελούν πολύτιμο εργαλείο για την ενίσχυση ή αμφισβήτηση ιστορικών υποθέσεων.
