Χετταίοι, Τροία και ομηρικά έπη: Αρχαιολογικά και φιλολογικά τεκμήρια προέλευσης

Ο Όμηρος και οι Ανατολικές Ρίζες της Ιλιάδας και της Οδύσσειας

Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια του Ομήρου θεωρούνται, αναμφίβολα, δύο από τα αρχαιότερα και σημαντικότερα έπη της δυτικής λογοτεχνίας. Για σχεδόν τρεις χιλιάδες χρόνια, μάλιστα, διαμόρφωσαν την ευρωπαϊκή σκέψη και τέχνη. Ωστόσο, οι σύγχρονες αρχαιολογικές και φιλολογικές έρευνες δείχνουν ότι ο Όμηρος δεν ήταν «αυθεντικός» ή μοναδικός δημιουργός. Αντιθέτως, τα έργα του επηρεάστηκαν βαθιά από παλαιότερες παραδόσεις άλλων πολιτισμών της Εγγύς Ανατολής.

Η Αρχαιολογία Αποκαλύπτει Νέα Δεδομένα

Από τα μέσα του 19ου αιώνα, η αρχαιολογία έφερε στο φως το πολύχρωμο και σύνθετο κόσμο της Ύστερης Εποχής του Χαλκού (1600-1200 π.Χ.). Εκείνη την περίοδο, μια από τις ισχυρότερες αυτοκρατορίες ήταν αυτή των Χετταίων, που κυριαρχούσαν στη σημερινή Τουρκία. Αν υπήρξε ποτέ ο Τρωικός Πόλεμος, οι Χετταίοι θα είχαν σχεδόν σίγουρα συμμετάσχει, αφού η Τροία ανήκε στη σφαίρα επιρροής τους.

Πολιτισμικές Ανταλλαγές: Μυκηναίοι και Χετταίοι

Η καθηγήτρια Mary Bachvarova έχει μελετήσει τα ομηρικά έπη και τα κείμενα των Χετταίων της Εποχής του Χαλκού. Η ίδια υποστηρίζει, βάσει φιλολογικών και αρχαιολογικών πηγών, ότι οι Μυκηναίοι (οι Έλληνες της Εποχής του Χαλκού) και οι Χετταίοι όχι μόνο διεκδικούσαν εδάφη στη δυτική Ανατολία, αλλά αντάλλασσαν και πολιτισμικές πληροφορίες και αφηγήσεις. Πολλά δομικά στοιχεία και επεισόδια της Ιλιάδας φαίνεται να έχουν προέλευση σε παραδόσεις της Ανατολής.

Χετταίοι, Χουρρίτες και Μεσοποταμία: Ένα Πολιτισμικό Μείγμα

Η πρωτεύουσα των Χετταίων, η Χαττούσα, ήταν ένα πολυπολιτισμικό κέντρο. Εκεί μιλιούνταν και γράφονταν τουλάχιστον επτά διαφορετικές γλώσσες: Χεττιτική, Λουβική, Ακκαδική, Χαττική και Χουρριτική, μεταξύ άλλων. Οι Χουρρίτες, ένας λαός που απορρόφησε στοιχεία της μεσοποταμιακής κουλτούρας, έπαιξαν κεντρικό ρόλο στη μετάδοση μύθων και τελετουργιών στην Ανατολία. Μέσω γάμων και πολιτισμικών επαφών, πολλά στοιχεία από την Εγγύς Ανατολή πέρασαν στον χεττιτικό και αργότερα στον ελληνικό κόσμο.

Παράλληλοι Μύθοι και Ιστορίες

Σημαντικά επεισόδια της Ιλιάδας, όπως η πολιορκία και η καταστροφή μιας πόλης επειδή δεν απελευθέρωσε αιχμαλώτους, έχουν ακριβή αντίστοιχα σε χεττιτικά και μεσοποταμιακά έπη. Για παράδειγμα, η καταστροφή της Έβλας (Εbla) στη Συρία ή η επίθεση στην πόλη Ακκάδ από ξένους εισβολείς, όπως περιγράφεται στα ακκαδικά έπη. Μάλιστα, ακόμα και φράσεις και μοτίβα λόγου («θα αψηφήσω τα σημάδια των θεών, θα πολεμήσω μόνος μου» όπως ο Έκτορας στην Ιλιάδα) εμφανίζονται σχεδόν πανομοιότυπα σε παλαιότερα κείμενα.

Η Διαδρομή της Μετάδοσης

Η μετάδοση αυτών των ιστοριών, βέβαια, δεν έγινε απευθείας από τα χεττιτικά αρχεία στους Έλληνες. Αντίθετα, οι αφηγήσεις πέρασαν διαμέσου λαών της Μικράς Ασίας, πιθανότατα μέσω προφορικής παράδοσης. Παράλληλα, οι επιτόπιες πολιτισμικές ανταλλαγές, οι γιορτές προς τιμήν του Απόλλωνα, αλλά και οι μίξεις ελληνικών και ανατολικών πληθυσμών στην Ιωνία και την Αιολίδα, προσέφεραν το ιδανικό πλαίσιο για αυτές τις πολιτισμικές ζυμώσεις.

Η Τροία ως Θέση Μνήμης

Αρχαιολογικά ευρήματα από την Τροία αποδεικνύουν ότι ήδη από την πρώιμη εποχή του Σιδήρου, τα ερείπια της Τροίας λατρεύονταν από διάφορες ομάδες ως τόπος συλλογικής μνήμης. Οι Έλληνες ήταν ανάμεσα σε αυτούς. Γύρω στον 8ο αιώνα π.Χ., ξεκινούν λατρευτικές τελετές και αφιερώσεις στα ερείπια της πόλης, ενώ μνημονεύονται τοπικοί ήρωες και θεότητες όπως ο Απόλλων.

Απόδειξη: Επίκληση στον Απόλλωνα και Κοινά Επίκαιρα

Συμβολικό παράδειγμα αποτελεί η αναφορά στον θεό «Απολυούνα» σε χεττιτικά κείμενα του 1275 π.Χ., ο οποίος, μάλιστα, φαίνεται να αποτελεί την πρώιμη μορφή του Απόλλωνα της Ιλιάδας – προστάτη της Τροίας. Επιπλέον, η ύπαρξη τραγουδιών και ύμνων που μιλούν για τη «λαμπρή Βιλουσα» (Wilusa = Τροία) αποδεικνύει, με τη σειρά της, την αρχαιότητα του μύθου στην ευρύτερη περιοχή.

Προφορική Παράδοση και Πολυφωνία

Οι ομηρικές αφηγήσεις εξελίχθηκαν μέσα από προφορικές παραδόσεις και επανερμηνείες. Οι ιστορίες διαμορφώθηκαν ώστε να ικανοποιούν ακροατήρια διαφορετικών ταυτοτήτων – άλλοτε προβάλλοντας την ελληνική πλευρά, άλλοτε τον ηρωισμό των Τρώων. Έτσι, ο Όμηρος κατάφερε να δημιουργήσει ένα πλούσιο, πολυφωνικό έπος που περιλαμβάνει στοιχεία από διαφορετικές παραδόσεις και βλέπει την ιστορία και από τις δύο πλευρές.

Συμπέρασμα

Η επιστημονική έρευνα δείχνει πλέον ξεκάθαρα ότι τα ομηρικά έπη δεν γεννήθηκαν σε «πολιτισμικό κενό». Ο Όμηρος αξιοποίησε, αναδιαμόρφωσε και συνδύασε αρχαιότερες παραδόσεις της Εγγύς Ανατολής και της Μικράς Ασίας. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια αποτελούν γνήσιο προϊόν μιας μακράς πορείας πολιτισμικών ανταλλαγών, διαλόγου και αλληλεπίδρασης λαών.

Ενδεικτική βιβλιογραφία/πηγές:

• Mary R. Bachvarova, From Hittite to Homer: The Anatolian Background of Ancient Greek Epic (2016)
• M.L. West, The East Face of Helicon (1997)
• Ian Rutherford, Hittite Texts and Greek Religion (2020)
• Walter Burkert, The Orientalizing Revolution (1992)
• Trevor Bryce, The Kingdom of the Hittites (2005)