Ο Σοφιστής που αμφισβήτησε μια κοινωνική νόρμα
Στην αρχαία Ελληνική κοινωνία, η οποία θεωρούσε ευρέως τη δουλεία ως έναν φυσικό και απαραίτητο θεσμό, ο σοφιστής και ρήτορας Αλκιδάμας από την Ελαία ξεχώρισε. Πράγματι, υπήρξε μια από τις πρώτες και πιο ηχηρές φωνές που αμφισβήτησαν ανοιχτά αυτή την βαθιά ριζωμένη πεποίθηση. Αν και μεγάλα ονόματα όπως ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης και ο Ισοκράτης συχνά τον επισκίασαν.. Ο Αλκιδάμας υπερασπίστηκε με θάρρος την ιδέα της ισότητας. Με λίγες μόνο γραμμές εντυπωσιακής σαφήνειας, κατήγγειλε την επικρατούσα άποψη, δηλώνοντας:
«ἐλευθέρους ἀφῆκε πάντας θεός· οὐδένα δοῦλον ἡ φύσις πεποίηκεν» (Ο Θεός άφησε όλους τους ανθρώπους ελεύθερους· η φύση δεν έκανε κανέναν σκλάβο).
Αυτά τα λόγια δεν αποτελούσαν απλώς μια ρητορική έξαρση, αλλά συνιστούσαν τον πυρήνα μιας κοσμοθεωρίας που τοποθετούσε την ελευθερία στο επίκεντρο της ανθρώπινης φύσης.
Ένας παθιασμένος μαθητής του Γοργία
Η γέννηση του Αλκιδάμα ήταν στην Ελαία της Μικράς Ασίας στις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ. Ως μαθητής του Γοργία, ανήκε στη δεύτερη γενιά σοφιστών και ακολούθησε πιστά τη ρητορική παράδοση του δασκάλου του. Όπως και ο Γοργίας, πίστευε ακράδαντα ότι ο προφορικός λόγος κατείχε τη δύναμη να διαμορφώνει την πολιτική και τους νόμους.
Σε αντίθεση, ωστόσο, με τον μεγάλο του αντίπαλο, τον εκλεπτυσμένο και αριστοκρατικό Ισοκράτη, ο Αλκιδάμας είχε πάθος και ήταν άμεσος και συχνά φλύαρος. Ενώ ο Ισοκράτης τελειοποιούσε τους γραπτούς του λόγους, ο Αλκιδάμας εξυμνούσε τη δύναμη του αυτοσχέδιου, ζωντανού λόγου. Για τον λόγο αυτό, οι αρχαίοι κριτικοί συχνά επέκριναν το ύφος του. Χαρακτηριστικά, ο Αριστοτέλης στη Ρητορική του τον κατηγόρησε ότι χρησιμοποιούσε υπερβολικά ποιητική γλώσσα και πομπώδεις μεταφορές, χαρακτηρίζοντας το ύφος του «ψυχρόν». Παρ’ όλα αυτά, αυτός ακριβώς ο ζήλος και η αμεσότητα καθιστούσαν τον Αλκιδάμαντα μοναδικό.
Η διάκριση «Φύσις» εναντίον «Νόμου»
Οι επικριτές συχνά κατηγορούσαν τους σοφιστές για ηθικό σχετικισμό, ισχυριζόμενοι ότι δίδασκαν πως η αλήθεια είναι υποκειμενική. Ο Αλκιδάμας, όμως, χρησιμοποίησε τη σοφιστική μέθοδο για να θεμελιώσει ένα βαθιά ηθικό επιχείρημα. Βασιζόμενος στην κλασική διάκριση μεταξύ «φύσις» (φύση) και «νόμος» (σύμβαση, ανθρώπινος νόμος), υποστήριξε ότι η δουλεία ήταν ένα ανθρώπινο κατασκεύασμα, ένα προϊόν σύμβασης, και όχι μια φυσική αναγκαιότητα.
Σύμφωνα με τον Αλκιδάμαντα, η φύση προίκισε όλους τους ανθρώπους με λογική και την ικανότητα για ελευθερία. Επομένως, ο νόμος που επέβαλλε τη δουλεία παραβίαζε ευθέως τη φύση. Δεν κατήγγειλε τη δουλεία ως «αμαρτία» με θρησκευτικούς όρους.. Αλλά ως μια λογική αντίφαση και μια παραβίαση της ίδιας της ανθρώπινης κατάστασης.
Το επιχείρημα υπέρ των Μεσσηνίων
Η κριτική του Αλκιδάμαντα δεν έμεινε στη θεωρία. Τα σωζόμενα αποσπάσματά του δείχνουν ότι εφάρμοσε αυτή τη λογική σε σύγχρονα πολιτικά ζητήματα. Ειδικότερα, επαίνεσε ρητά την απελευθέρωση των Μεσσηνίων, οι οποίοι για αιώνες ζούσαν ως είλωτες υπό τη σπαρτιατική κυριαρχία.
Ο Αλκιδάμας χρησιμοποίησε το παράδειγμα των Μεσσηνίων για να αποδείξει έμπρακτα ότι η δουλεία δεν είναι μια αιώνια συνθήκη. Η ικανότητά τους να ανακτήσουν την αυτονομία τους αποδείκνυε, κατά την άποψή του, ότι η υποδούλωση ήταν μια κοινωνική επιβολή που μπορούσε, και έπρεπε, να ανατραπεί. Με τον τρόπο αυτό, τόνιζε ότι η ελευθερία είναι η φυσική και δίκαιη κατάσταση για όλους, Έλληνες ή βαρβάρους.
Η ριζική αντίθεση με τον Αριστοτέλη
Η θέση του Αλκιδάμαντα ήταν σε πλήρη αντίθεση με τις κυρίαρχες αντιλήψεις. Λίγα χρόνια αργότερα, ο Αριστοτέλης θα συστηματοποιούσε την ακριβώς αντίθετη άποψη, υποστηρίζοντας στα Πολιτικά του τη θεωρία του «φύσει δούλου». Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι ορισμένοι άνθρωποι δεν μπορούν εκ φύσεως να λαμβάνουν αποφάσεις και ότι η φύση προόριζε άλλους να τους κυβερνούν, προς όφελος και των δύο
Ο Αλκιδάμας απέρριπτε κατηγορηματικά αυτή τη λογική. Την εκτίμησή του για την ανθρώπινη φύση μπορεί να δει κάποιος και από τον θαυμασμό του για την Οδύσσεια, την οποία αποκάλεσε «καλὸν ἀνθρωπίνου βίου κάτοπτρον» (όμορφο καθρέφτη της ανθρώπινης ζωής). Υμνούσε, δηλαδή, ένα έργο που ο ήρωάς του, ο Οδυσσέας, επιβιώνει όχι λόγω ευγενούς καταγωγής, αλλά χάρη στο πνεύμα, την ευρηματικότητα και την ανθεκτικότητά του—ιδιότητες που ο Αλκιδάμας θεωρούσε πανανθρώπινες.
Η κληρονομιά μιας ξεχασμένης φωνής
Συμπερασματικά, η κριτική του Αλκιδάμαντα για τη δουλεία αποτελεί ένα σπάνιο φιλοσοφικό και ρητορικό επίτευγμα. Αν και η φωνή του σχεδόν σίγησε μπροστά στο φιλοσοφικό κύρος του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, η ιδέα του δεν σταμάτησε να υπάρχει. Απέδειξε ότι η ελευθερία πάει μαζί με τη φύση, ενώ η υποδούλωση την αντιφάσκει.
Τα λόγια του, άλλωστε, βρήκαν εμμέσως απήχηση σε μεταγενέστερες σχολές σκέψης. Οι Κυνικοί, που περιφρονούσαν τις κοινωνικές συμβάσεις, και κυρίως οι Στωικοί, που διακήρυτταν ότι όλοι οι άνθρωποι είναι πολίτες ενός κοινού κόσμου (κοσμοπολίτες), ακολούθησαν μια παρόμοια διανοητική πορεία. Έτσι, ο Αλκιδάμας παραμένει ο πρώτος καταγεγραμμένος πρόγονος της ιδέας της καθολικής ανθρώπινης ελευθερίας στον δυτικό κόσμο.
