Εισαγωγή: Η θρυλική Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας
Η Βασιλική Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας υπήρξε το σημαντικότερο κέντρο γνώσης της αρχαιότητας. Θεωρείται ότι ιδρύθηκε από τον Πτολεμαίο Β΄ Σωτήρα και λειτουργούσε ως μέρος του Μουσείου, στο βασιλικό ανάκτορο της πόλης. Η ίδια η Αλεξάνδρεια, ιδρυμένη από τον Μέγα Αλέξανδρο, έγινε η λαμπρότερη πρωτεύουσα της δυναστείας των Πτολεμαίων και πόλος έλξης επιστημόνων και λογίων από όλο τον γνωστό κόσμο.
Ωστόσο, το ακριβές σημείο όπου βρισκόταν η βιβλιοθήκη και η τελική της τύχη παραμένουν μυστήριο. Αμέτρητοι θρύλοι και ιστορίες κυκλοφορούν για την καταστροφή της, συχνά περισσότερο μυθικοί παρά ιστορικά τεκμηριωμένοι.
Οι τρεις «ένοχοι» για την καταστροφή της Βιβλιοθήκης
Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας χάθηκε σταδιακά, μέσα από διαδοχικά πλήγματα και περιόδους παρακμής. Στη δημόσια ιστορία κυριαρχούν τρεις βασικές εκδοχές για την καταστροφή της: από τους Ρωμαίους υπό τον Ιούλιο Καίσαρα, από χριστιανούς φανατικούς επί Πατριάρχη Θεόφιλου, και από τους Άραβες υπό τον Χαλίφη Ομάρ. Ας δούμε τι πραγματικά λένε οι πηγές.
1. Ο Ιούλιος Καίσαρας και η φωτιά στην Αλεξάνδρεια
Το 48 π.Χ., ο Ιούλιος Καίσαρας βρέθηκε στην Αλεξάνδρεια και, κατά τη διάρκεια των μαχών, έβαλε φωτιά στον αιγυπτιακό στόλο για να σώσει τη θέση του. Η φωτιά εξαπλώθηκε στην προκυμαία, και, σύμφωνα με μεταγενέστερες μαρτυρίες, έφτασε στη βιβλιοθήκη, καταστρέφοντας χιλιάδες παπύρους. Οι αρχαίες πηγές ωστόσο διχάζονται: ο ίδιος ο Καίσαρας δεν αναφέρει τη βιβλιοθήκη, ενώ ο Πλούταρχος, ο Γέλλιος και άλλοι μεταγενέστεροι του αποδίδουν την καταστροφή. Οι σύγχρονοι μελετητές αμφισβητούν κατά πόσο χάθηκε τότε το σύνολο της βιβλιοθήκης· είναι πιθανό να υπέστη σοβαρές απώλειες, αλλά όχι ολοκληρωτική καταστροφή.
Ατμοσφαιρική απεικόνιση του εσωτερικού της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, με ράφια γεμάτα παπύρους και αρχαιοελληνικά αγάλματα να κοσμούν τη μεγαλοπρεπή αίθουσα. Το φως του ήλιου αναδεικνύει τη διαχρονική αξία της γνώσης και του πολιτισμού.
2. Οι χριστιανοί και η καταστροφή του Σεραπείου
Το 391 μ.Χ., επί Πατριάρχη Θεόφιλου, καταστράφηκε ο ναός του Σέραπι (Σεράπειο), όπου βρισκόταν η «θυγατρική» βιβλιοθήκη. Οι πηγές της εποχής δεν αναφέρουν ξεκάθαρα την καταστροφή βιβλίων, και οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν πως μέχρι τότε το μεγαλύτερο μέρος των αρχαίων παπύρων είχε ήδη χαθεί ή διασκορπιστεί. Η ιστορία της πλήρους καταστροφής της βιβλιοθήκης από τους χριστιανούς έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής μέσω του Έντουαρντ Γκίμπον και αργότερα του Carl Sagan, αλλά οι αρχικές πηγές παραμένουν ασαφείς και συχνά συγχέουν το Σεράπειο με τη Μεγάλη Βιβλιοθήκη.
3. Ο Χαλίφης Ομάρ και ο αραβικός μύθος
Κατά τον 7ο αιώνα, η Αλεξάνδρεια κατακτήθηκε από τους Άραβες. Σύμφωνα με έναν γνωστό θρύλο, ο Χαλίφης Ομάρ διέταξε την καταστροφή όλων των βιβλίων, επειδή «ήταν είτε αντίθετα με το Κοράνι είτε περιττά». Αυτή η ιστορία όμως εμφανίζεται για πρώτη φορά σε πηγές του 12ου αιώνα, και η αξιοπιστία της αμφισβητείται έντονα από τους σύγχρονους ιστορικούς. Οι πρωτογενείς αραβικές και κοπτικές πηγές δεν κάνουν λόγο για τέτοια καταστροφή.
Η καθημερινότητα των λογίων στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας: ανάμεσα σε παπύρους και μαρμάρινες κολώνες, η αναζήτηση της γνώσης και το πνεύμα της επιστήμης ζωντανεύουν.
Η πραγματικότητα πίσω από τους θρύλους
Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας δεν καταστράφηκε από έναν μόνο εχθρό ή με μία και μοναδική πράξη. Υπέστη διαδοχικές καταστροφές, λεηλασίες και μακρές περιόδους αδιαφορίας. Ήδη από τον 1ο αιώνα μ.Χ. δεν υπήρχε ως αυτόνομο κτίριο. Τα αναγνωστήρια και τα αντιγραφικά εργαστήρια ίσως συνέχισαν να λειτουργούν μέσα στο Μουσείο.
Αξίζει να αναφέρουμε πως στην Αλεξάνδρεια υπήρχαν περισσότερες από μία βιβλιοθήκες. Υπήρχε και η θυγατρική βιβλιοθήκη στο Σεράπειο. Αργότερα, Ρωμαίοι αυτοκράτορες ίδρυσαν και άλλες βιβλιοθήκες στην πόλη.
Οι αρχαίες πηγές συχνά συγχέουν τα διαφορετικά κτίρια (βασιλική βιβλιοθήκη, μουσείο, Σεράπειο), γι’ αυτό και η ανασύνθεση της ακριβούς ιστορίας είναι δύσκολη. Οι αριθμοί που αναφέρονται για τους χαμένους παπύρους (400.000, 700.000 κ.λπ.) είναι κατά πάσα πιθανότητα υπερβολικοί ή συμβολικοί.
Πολλά από τα χειρόγραφα διασκορπίστηκαν σε άλλες βιβλιοθήκες ή πόλεις, ωστόσο μεγάλο μέρος της αρχαίας γνώσης χάθηκε οριστικά. Πολλές από τις αφηγήσεις για τους «ενόχους» προέκυψαν αιώνες μετά τα γεγονότα και αντανακλούν τις προκαταλήψεις ή τις ιδεολογικές συγκρούσεις της κάθε εποχής.
Συμπέρασμα: Η κληρονομιά της Βιβλιοθήκης
Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας δεν χάθηκε από μία μόνο φωτιά ή έναν μόνο εχθρό, αλλά μέσα από μια σειρά ιστορικών γεγονότων, καταστροφών, θρησκευτικών αλλαγών και σταδιακής παρακμής. Η απώλειά της παραμένει διαχρονικό σύμβολο της γνώσης που χάνεται και της ανάγκης να προστατεύουμε τη διανόηση και τον πολιτισμό.
Σήμερα, η βιβλιοθήκη ζει στη μνήμη της ανθρωπότητας ως σύμβολο διαλόγου των πολιτισμών και διαρκούς αναζήτησης της σοφίας.
Βιβλιογραφία
Stanford Encyclopedia of Philosophy: Hypatia
El-Abbadi, Mostafa (1990). The Life and Fate of the Ancient Library of Alexandria. UNESCO.
Britannica Online: Library of Alexandria
World History Encyclopedia: The Destruction of the Great Library of Alexandria
Άρθρο Δώρα Σπυρίδου
3 thoughts on “Μυστήριο Βιβλιοθήκης Αλεξάνδρειας: Καταστροφή και Θρύλοι”