Η ιστορία ενός μαγικού δαχτυλιδιού
Περισσότερα από 2.000 χρόνια πριν, ο Πλάτωνας κατέγραψε στην «Πολιτεία» του μια ιστορία που εξερευνά τα όρια της ανθρώπινης ηθικής. Στον διάλογο μεταξύ Σωκράτη και Γλαύκωνα, ο δεύτερος αφηγείται τον μύθο του Δαχτυλιδιού του Γύγη για να αμφισβητήσει την πραγματική φύση της δικαιοσύνης.
Ο Γύγης, ένας ταπεινός βοσκός, βρίσκει τυχαία ένα μαγικό δαχτυλίδι που τον καθιστά αόρατο. Με αυτή τη δύναμη, αποπλανά τη βασίλισσα, σκοτώνει τον βασιλιά και αρπάζει τον θρόνο της Λυδίας. Ο Γλαύκωνας ρωτά: Αν μπορούσαμε να πράξουμε ό,τι θέλουμε χωρίς συνέπειες, θα παραμέναμε δίκαιοι;
Οι τρεις κατηγορίες του αγαθού
Ο Γλαύκωνας χωρίζει τα αγαθά σε τρεις κατηγορίες:
- Αγαθά που απολαμβάνουμε για την ίδια την εμπειρία τους – όπως η διασκέδαση χωρίς κίνδυνο.
- Αγαθά που έχουν αξία μόνο για τα αποτελέσματά τους – όπως η σκληρή άσκηση ή η θεραπεία.
- Αγαθά που επιθυμούμε και για την εμπειρία τους και για την αξία τους – όπως η γνώση και η υγεία.
Κατά τον Γλαύκωνα, η δικαιοσύνη ανήκει στη δεύτερη κατηγορία: είναι ένα βάρος που επιβάλλεται για να αποφύγουμε την τιμωρία και να κερδίσουμε ανταμοιβές.
Η απάντηση του Σωκράτη
Ωστόσο, ο Σωκράτης διαφωνεί και υποστηρίζει ότι η δικαιοσύνη ανήκει στην τρίτη κατηγορία του αγαθού. Κατά την άποψή του, η δικαιοσύνη όχι μόνο προσφέρει εξωτερικά οφέλη, αλλά και εσωτερικά, ενισχύοντας έτσι την αρμονία της ψυχής.
Η ψυχή, λέει, έχει τρία μέρη:
- Ορθή κρίση – καθοδηγεί προς την αλήθεια και τη γνώση.
- Πνεύμα – πηγή θάρρους και φιλοδοξίας.
- Πόθος – σωματικές και υλικές επιθυμίες.
Ο δίκαιος άνθρωπος αφήνει την ορθή κρίση να καθοδηγεί, με το πνεύμα να συγκρατεί τον πόθο. Έτσι επιτυγχάνει αρμονία και αληθινή ευτυχία, ακόμα κι αν δεν φοβάται την τιμωρία.
Από τον Κομφούκιο μέχρι τη σύγχρονη φιλοσοφία
Η ιδέα δεν ήταν μοναδική στον Πλάτωνα. Ο Κομφούκιος είχε υποστηρίξει ότι η δίκαιη πράξη ωφελεί και τον ίδιο τον άνθρωπο.
Αιώνες αργότερα:
- Τόμας Χομπς: Η φύση του ανθρώπου είναι εγωιστική· η δικαιοσύνη επιβάλλεται από την εξουσία.
- Τζον Λοκ: Οι άνθρωποι έχουν φυσική τάση προς τη δικαιοσύνη και συναινούν στη δημιουργία κοινωνίας για να προστατεύσουν τα δικαιώματά τους.
Η διαχρονική πρόκληση
Το Δαχτυλίδι του Γύγη συνεχίζει να προκαλεί το ηθικό μας ένστικτο. Αν η ανωνυμία και η ατιμωρησία ήταν δεδομένες, θα διατηρούσαμε τις αρχές μας ή θα ενδίδαμε στις σκοτεινές μας επιθυμίες;
