Εισαγωγή: Η Σιωπή της Θλίψης
Υπάρχουν στιγμές όπου η θλίψη αδυνατεί να εκφραστεί με λόγια. Όπως παραδέχεται και ο Φρόιντ, περιγράφοντας τον χαμό της μητέρας του, «δεν υπάρχουν λόγια». Σήμερα, καθώς η μελαγχολία έχει μετατραπεί σε κεντρικό σημείο της ζωής μας, τα λόγια αυτά μοιάζουν πιο οικεία από ποτέ. Κι όμως, η μελαγχολία κρύβει μέσα της κάτι βαθύ, κάτι που αντιστέκεται στην ανάλυση.
Ο Μαύρος Ήλιος της Δημιουργίας
Η θλίψη, αυτός ο «μαύρος ήλιος», μοιάζει να συνοδεύει κάθε σκέψη και κάθε δημιουργική πράξη. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του μελαγχολικός. Όπως επισημαίνει ο Τζορτζ Στάινερ, η ύπαρξή μας ταυτίζεται με την εμπειρία της μελαγχολίας, αλλά και με τη ζωτική ικανότητα να την υπερβαίνουμε. Μέσα από τη γλώσσα, τη σκέψη, τα συναισθήματα και τη δημιουργικότητά μας, καταφέρνουμε να μεταμορφώνουμε τη μελαγχολία σε δύναμη ζωής.
Μια Εποχή Παγετού
Σήμερα, όμως, η μελαγχολία εισβάλλει βίαια στη ζωή μας και μας βρίσκει απροετοίμαστους. Η κρίση μάς αφήνει χωρίς ελπίδα, γυμνούς απέναντι στον πόνο. Το μεγαλύτερο ίσως πρόβλημα είναι το «πάγωμα» της σκέψης και του συναισθήματος. Πώς μπορούμε να προστατεύσουμε την ανθρωπιά μας όταν οι απαντήσεις λείπουν; Μοιάζουμε αναλφάβητοι μπροστά στη μελαγχολία.
Η Ελληνική Ρίζα της Μελαγχολίας
Η λέξη «μελαγχολία» έχει ελληνική προέλευση και η πρώτη της επιστημονική αναφορά καταγράφεται στον 23ο Αφορισμό του Ιπποκράτη: «Αν η δυσθυμία και ο φόβος διαρκούν πολύ, τότε πρόκειται για μελαγχολία». Για πρώτη φορά, η εξήγηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς συνδέεται με το σώμα και όχι με θεούς ή άστρα. Έτσι, αναδύεται μια νέα ερμηνεία, με έμφαση στη φυσιολογία και στην εσωτερική μας λειτουργία.
Μελαγχολία και Ιδιοφυΐα: Ο Αριστοτέλης
Ο Αριστοτέλης, στο σύντομο κείμενό του «Μελαγχολία και Ιδιοφυΐα», θέτει το ερώτημα: «Γιατί όλοι οι σπουδαίοι στη φιλοσοφία, την πολιτική, την ποίηση και τις τέχνες είναι μελαγχολικοί;» Ο Πλάτων, ο Δημόκριτος, ο Σωκράτης, ο Ηρακλής – όλοι αυτοί συνδέονται με τη μελαγχολία. Ο Αριστοτέλης αλλάζει τα δεδομένα: δεν είναι θεϊκή έμπνευση, αλλά κάτι μέσα μας που καθορίζει τη δημιουργία και τη θλίψη. Το σώμα μας είναι η αφετηρία.
Από την Παθολογία στη Δημιουργία
Με αυτή τη νέα οπτική, η μελαγχολία δεν είναι μόνο ασθένεια. Γίνεται απαραίτητο συστατικό της δημιουργικότητας. Ο Αριστοτέλης ανοίγει τον δρόμο για μια διαφορετική, σχεδόν ψυχαναλυτική σκέψη: η μελαγχολία μάς ωθεί να δημιουργήσουμε.
Η Αρχαία Ελληνική Αντίληψη της Απώλειας
Στην αρχαία Ελλάδα, τόσο τα επιτύμβια επιγράμματα όσο και οι επιτάφιοι λόγοι αποκαλύπτουν έναν διαφορετικό τρόπο διαχείρισης της απώλειας. Μέσα από τη λύπη και το πένθος, η ζωή συνεχίζει να αναβλύζει αδιάκοπα, ενώ ο πόνος λειτουργεί ως διαρκής υπενθύμιση της αξίας της ζωής. Γι’ αυτό και το Ασκληπιείο οικοδομείται πλάι στο θέατρο της Επιδαύρου: ο πόνος συνδέεται άρρηκτα με την τέχνη και τη θεραπεία.
Η Μελαγχολία στη Σύγχρονη Εποχή
Με το πέρασμα των χρόνων, ο ψυχικός πόνος άρχισε να χάνει το βαθύτερο νόημά του. Ενώ στο παρελθόν ο πάσχων θεωρούνταν άλλοτε ιερός και άλλοτε επικίνδυνος, σήμερα καταλήγει να αντιμετωπίζεται ως απλό αντικείμενο μιας ψυχιατρικής προσέγγισης που συχνά αγνοεί την προσωπική του αλήθεια. Έτσι, η μελαγχολία θεωρείται πλέον μόνο ασθένεια και όχι ζωντανό κομμάτι της ανθρώπινης εμπειρίας. Ως αποτέλεσμα, το άτομο αισθάνεται όλο και πιο αποξενωμένο και κενό.
Η Πρόκληση της Μεταμόρφωσης
Επιστρέφοντας στις αρχικές πηγές, διαπιστώνουμε έναν διαφορετικό τρόπο να βιώνεις την οδύνη. Ενώ εμείς συχνά φοβόμαστε τον θάνατο, οι αρχαίοι Έλληνες τον μετέτρεπαν σε δύναμη που ενισχύει τη ζωή. Έτσι, και η δική μας πρόκληση είναι να μεταμορφώνουμε τη μελαγχολία σε κινητήρια ορμή, ακόμα και στις πιο δύσκολες περιόδους.
Βασισμένο σε άρθρο της Φωτεινής Τσαλίκογλου, καθηγήτριας Ψυχολογίας .
