Τι σήμαινε «Πολιτεία» για τους Αρχαίους Έλληνες – Η αλήθεια πίσω από «το Σύστημα»

Εισαγωγή

Η λέξη «πολιτεία» εμφανίζεται σε πολλά κλασικά έργα, από την Πολιτεία του Πλάτωνα μέχρι την Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη. Ωστόσο, η μετάφραση ως «Σύνταγμα» ή «Καθεστώς» συχνά δεν αποδίδει το πραγματικό της βάθος. Στην ουσία, η «πολιτεία» δεν ήταν απλώς ένα νομικό κείμενο, αλλά ολόκληρη η κατανομή της εξουσίας μέσα σε μία κοινότητα.

Γιατί η μετάφραση «Σύνταγμα» είναι ανεπαρκής;

Οι σύγχρονες λέξεις «σύνταγμα» ή «καθεστώς» παραπέμπουν σε γραπτούς νόμους και τυπικές δομές. Οι αρχαίοι όμως είχαν στο μυαλό τους κάτι πιο ζωντανό: ένα σύστημα σχέσεων ισχύος. Δεν είχε σημασία μόνο τι έλεγαν οι νόμοι, αλλά ποιοι πραγματικά κρατούσαν την εξουσία και πώς αυτή κατανέμονταν.

«Το Σύστημα» στην Αρχαία Ελλάδα

Αν αναζητήσουμε μια σημερινή έννοια που πλησιάζει, αυτή θα μπορούσε να είναι «το σύστημα» – με την έννοια που συχνά το χρησιμοποιούν οι θεωρίες συνωμοσίας. Δηλαδή, η δύναμη που καθορίζει πώς ζούμε, τι καταναλώνουμε, πώς εργαζόμαστε και ποιοι ωφελούνται από τις μεγάλες αλλαγές.
Για τους αρχαίους, η «πολιτεία» ήταν ακριβώς αυτό: η πραγματική ισορροπία δυνάμεων σε μια πόλη-κοινότητα.

Η πολιτεία ως ζωντανή κατανομή εξουσίας

Ο Θεμιστοκλής, για παράδειγμα, πίστευε ότι η πόλη δεν είναι τα κτήριά της αλλά οι πολίτες και οι σχέσεις τους. Αν ο λαός μετακινούνταν αλλού, η «πόλη» θα συνέχιζε να υπάρχει. Έτσι, η «πολιτεία» δεν ήταν πέτρινη δομή, αλλά η ανθρώπινη συμφωνία και ο τρόπος διακυβέρνησης.

Παράδειγμα από το σήμερα

Η πρόσφατη εμπειρία της πανδημίας έδειξε πώς μπορεί να αλλάξει μια «πολιτεία» χωρίς επίσημη αλλαγή συντάγματος. Η οικονομική κρίση και η μεταφορά πλούτου από τις μεσαίες στις ανώτερες τάξεις ανέτρεψε την ισορροπία. Παρά τις νομικές σταθερές, η πραγματική κατανομή εξουσίας μετακινήθηκε. Με άλλα λόγια, η πολιτεία άλλαξε.

Πολιτεία: πέρα από τους νόμους

Επομένως, η πολιτεία δεν ταυτίζεται με συντάγματα ή νόμους γραμμένους σε χαρτί. Είναι η ουσία της εξουσίας – ποιος αποφασίζει, ποιος ωφελείται, ποιος χάνει. Στην πράξη, η πολιτεία είναι το «σύστημα» που καθορίζει τη ζωή μιας κοινότητας, είτε αυτό φαίνεται καθαρά είτε όχι.