Είναι η πραγματικότητα καλοπροαίρετη;
Για αιώνες, οι φιλόσοφοι πίστευαν ότι η πραγματικότητα είναι κάτι καλό. Ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης και οι Στωικοί έβλεπαν τη φύση ως οδηγό της ηθικής και της αισθητικής. Ο Μάρκος Αυρήλιος μας παρότρυνε να «ζούμε σύμφωνα με τη φύση». Ακόμη και σήμερα, αυτή η ιδέα επιδρά στην οικολογική μας σκέψη και στα όνειρα «επιστροφής στη φύση».
Όμως, οι επιστημονικές ανακαλύψεις των τελευταίων δύο αιώνων – οι νόμοι της θερμοδυναμικής – δείχνουν κάτι εντελώς διαφορετικό: η πραγματικότητα δεν είναι σχεδιασμένη για να προάγει τη ζωή. Αντίθετα, όλα κινούνται προς τη διάλυση και την τελική εξαφάνιση.
Η θερμοδυναμική επανάσταση
Η επανάσταση ξεκίνησε τον 18ο αιώνα με την ατμομηχανή του Newcomen και τη βελτίωση του Watt. Η ανάγκη να κατανοηθεί η σχέση θερμότητας και κίνησης οδήγησε σε νέες έρευνες. Ο Carnot, ο Clausius, ο Kelvin, ο Maxwell και ο Boltzmann διαμόρφωσαν τους νόμους που κυβερνούν τη ροή ενέργειας.
Σήμερα, οι τέσσερις νόμοι της θερμοδυναμικής εξηγούν τα πάντα: από την καύση ενός αυτοκινήτου, μέχρι τη γέννηση και τον θάνατο των άστρων. Αποτελούν θεμέλιο για κάθε επιστήμη και, όπως είπε ο Αϊνστάιν, είναι η πιο σταθερή θεωρία που δεν θα ανατραπεί ποτέ.
Οι νόμοι της θερμοδυναμικής
- Πρώτος νόμος – Διατήρηση ενέργειας: Η ενέργεια δεν δημιουργείται ούτε χάνεται, αλλάζει μόνο μορφές.
- Δεύτερος νόμος – Εντροπία: Κάθε σύστημα τείνει προς τη διάλυση και την αταξία. Ο χρόνος έχει κατεύθυνση: προς τη φθορά.
- Τρίτος νόμος – Απόλυτο μηδέν: Το τέλος είναι μια παγωμένη ισορροπία χωρίς αλλαγές ή ζωή.
- Νόμος «μηδέν» – Θερμοκρασία: Ορίζει με ακρίβεια τη θερμική ισορροπία ανάμεσα σε συστήματα.
Από αυτά προκύπτει η εικόνα ενός Σύμπαντος που ξεκίνησε με εκρηκτική ενέργεια και θα καταλήξει σε απόλυτη αδράνεια.
Ζωή: Δημιουργία ή καταστροφή;
Επιφανειακά, η ζωή μοιάζει δημιουργική. Από τους μονοκύτταρους οργανισμούς μέχρι τα πολύπλοκα οικοσυστήματα, η πορεία της εξέλιξης δείχνει συνεχή ανάπτυξη. Ακόμη και μετά από πέντε μαζικές εξαφανίσεις, η ζωή επέστρεφε κάθε φορά.
Όμως, σε βάθος χρόνου, η ζωή δεν αντιστέκεται στην εντροπία. Αντίθετα, την επιταχύνει. Τα φυτά απορροφούν ηλιακή ενέργεια για να σπάσουν χημικούς δεσμούς. Τα ζώα τρώνε φυτά ή άλλα ζώα, διασπώντας ξανά ενέργεια. Ακόμα κι εμείς, με τον μεταβολισμό μας, είμαστε εργαλεία φθοράς. Όπως είπε ο Sean Carroll, η ζωή είναι απλώς «καύση καυσίμων».
Ηθικές συνέπειες
Εάν η ύπαρξη είναι συνώνυμη με τη φθορά, τότε η φύση δεν είναι καλή. Αντιθέτως, μπορεί να θεωρηθεί ηθικά εχθρική, ακόμη και «κακή». Η συνείδηση μας κάνει μάρτυρες του αναπόφευκτου: αρρώστια, πόνος, θάνατος.
Τι σημαίνει λοιπόν «καλό»;
- Δεν είναι η αρμονία με τη φύση, γιατί αυτή μας οδηγεί στην καταστροφή.
- Δεν είναι η αποδοχή της φυσικής τάξης, γιατί αυτή γεννά πόνο.
- Το «καλό» μπορεί να είναι η αντίσταση στην εντροπία, όσο μάταιη κι αν είναι.
Ηθική της αντίστασης
Παράδειγμα αντίστασης είναι η ιατρική. Οι γιατροί γνωρίζουν ότι δεν νικούν τον θάνατο, αλλά παρατείνουν και βελτιώνουν τη ζωή. Αυτό είναι «καλό» γιατί αντιστέκεται στην εντροπική μοίρα.
Το ίδιο ισχύει για πράξεις φροντίδας:
- Μείωση κατανάλωσης πόρων.
- Επιλογή πιο ηθικής διατροφής.
- Προστασία ζώων και ανθρώπων από περιττό πόνο.
Όλες αυτές οι πράξεις δεν αλλάζουν την τελική πορεία του Σύμπαντος. Όμως, δίνουν νόημα στην ύπαρξη, επειδή αντιστέκονται.
Το καθήκον μας απέναντι στο Σύμπαν
Η θερμοδυναμική μας δείχνει ότι η πορεία του κόσμου είναι προς τον αφανισμό. Το καθήκον μας δεν είναι να «συμβιώσουμε» με αυτόν, αλλά να αντισταθούμε. Το «καλό» είναι κάθε προσπάθεια να μειώσουμε τη φθορά και τον πόνο, ακόμη κι αν η μάχη είναι χαμένη.
Ηθική σημαίνει να χτυπήσουμε πίσω το Σύμπαν, έστω και για λίγο. Η ομορφιά βρίσκεται στην αντίσταση, όχι στο αποτέλεσμα.
