Σε αυτό το άρθρο θα δούμε πώς οι Αρχαίοι Έλληνες συνειδητοποίησαν ότι η Γη είναι στρογγυλή. Αρχικά, ενώ στοχαστές όπως ο Θαλής πίστευαν σε μια επίπεδη Γη.. Ο Πυθαγόρας πρώτος εισήγαγε τη θεωρία της σφαίρας, κυρίως για αισθητικούς λόγους. Στη συνέχεια, φιλόσοφοι όπως ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησαν εμπειρικές αποδείξεις, όπως η κυκλική σκιά της Γης στις εκλείψεις Σελήνης και η σταδιακή εξαφάνιση των πλοίων στον ορίζοντα. Τελικά, ο Ερατοσθένης κατάφερε να μετρήσει με εντυπωσιακή ακρίβεια την περιφέρειά της.
Οι Πρώτες Αντιλήψεις για μια Επίπεδη Γη
Πολλοί προσωκρατικοί φιλόσοφοι αρχικά υπέθεσαν λανθασμένα το σχήμα του πλανήτη μας. Συγκεκριμένα, ο Θαλής ο Μιλήσιος, τον οποίο ο Αριστοτέλης θεωρούσε τον πρώτο φιλόσοφο, πίστευε ότι η Γη ήταν ένας επίπεδος δίσκος που επέπλεε σαν κούτσουρο πάνω σε μια τεράστια μάζα νερού. Στη συνέχεια, ο μαθητής του, ο Αναξίμανδρος, εξέλιξε αυτή την ιδέα. Αν και ο Αναξίμανδρος δημιούργησε τον πρώτο παγκόσμιο χάρτη, είχε στο μυαλό του τη Γη ως έναν ρηχό κύλινδρο ή «πέτρινο πυλώνα», με τους ανθρώπους να ζουν στην επίπεδη κορυφή του. Ωστόσο, ο Αναξίμανδρος εισήγαγε και μια ριζοσπαστική ιδέα.. Η Γη δεν χρειαζόταν καμία στήριξη, καθώς αιωρούνταν σε τέλεια ισορροπία, ισαπέχοντας από όλα τα άλλα ουράνια σώματα. Παράλληλα, κι άλλοι στοχαστές, όπως ο Λεύκιππος, ο Δημόκριτος, ο Αναξιμένης και ο Αναξαγόρας, υποστήριζαν διάφορες εκδοχές της επίπεδης Γης.
Η Επανάσταση του Πυθαγόρα: Η Γη ως Σφαίρα
Η μεγάλη αλλαγή συνέβη γύρω στο 500 π.Χ. με τον Πυθαγόρα. Ο Πυθαγόρας, που ίσως υπήρξε μαθητής του Αναξίμανδρου, ήταν ο πρώτος που πρότεινε ότι η Γη είναι σφαιρική. Αρχικά, στήριξε αυτή την άποψη περισσότερο σε αισθητικούς παρά σε αυστηρά επιστημονικούς λόγους. Οι Αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν τη σφαίρα το τελειότερο γεωμετρικό σχήμα.. Επομένως, ο Πυθαγόρας συμπέρανε ότι η Γη, ως το κέντρο του κόσμου, έπρεπε να είναι μια τέλεια σφαίρα.
Οι Πρώτες Παρατηρήσεις και Αποδείξεις
Ο Πυθαγόρας (και οι μαθητές του) δεν αρκέστηκε μόνο στη φιλοσοφική αισθητική. Άρχισε να αναζητά ενεργά στοιχεία που να υποστηρίζουν την υπόθεσή του. Δύο βασικές παρατηρήσεις έπεισαν τελικά τους Έλληνες για την καμπυλότητα της Γης:
- Οι σεληνιακές εκλείψεις: Κατά τη διάρκεια μιας έκλειψης Σελήνης, η σκιά που ρίχνει η Γη πάνω στη Σελήνη είναι πάντα κυκλική, ανεξάρτητα από τον προσανατολισμό της Γης. Το μοναδικό σχήμα που ρίχνει πάντα κυκλική σκιά είναι η σφαίρα.
- Τα πλοία στον ορίζοντα: Καθώς ένα πλοίο πλησιάζει την ακτή, οι παρατηρητές στην ξηρά βλέπουν πρώτα τις κορυφές των ιστίων του, μετά τα πανιά και, τέλος, το κύτος (το σκαρί) του πλοίου. Αντίστοιχα, όταν ένα πλοίο απομακρύνεται, το κύτος «βυθίζεται» πρώτο στον ορίζοντα. Αυτό αποδεικνύει ότι το πλοίο είναι πάνω σε μια καμπύλη επιφάνεια.
Η Εμπειρική Τεκμηρίωση του Αριστοτέλη
Αν και ο Παρμενίδης υιοθέτησε επίσης τη σφαιρική άποψη για φιλοσοφικούς λόγους (υποστηρίζοντας ότι η σφαίρα επιτρέπει τέλεια ισορροπία), ήταν ο Αριστοτέλης, γύρω στο 330 π.Χ., που τεκμηρίωσε εμπειρικά τη σφαιρικότητα με αδιάσειστα στοιχεία. Εκτός από τη σκιά της Γης στη Σελήνη, ο Αριστοτέλης πρόσθεσε μια τρίτη, κρίσιμη απόδειξη:
- Η αλλαγή των αστερισμών: Ο Αριστοτέλης παρατήρησε ότι οι ταξιδιώτες που πηγαίνουν προς τον Νότο (π.χ., στην Αίγυπτο) βλέπουν αστερισμούς που δεν είναι ορατοί από την Ελλάδα, ενώ ο Πολικός Αστέρας είναι χαμηλότερα στον ουρανό. Αυτό το φαινόμενο της αλλαγής του ορατού ουρανού είναι δυνατό μόνο αν οι παρατηρητές έχουν κίνηση πάνω σε μια καμπύλη επιφάνεια.
Από τη Θεωρία στη Μέτρηση: Ερατοσθένης
Αφού οι φιλόσοφοι αρχαίοι Έλληνες συνειδητοποίησαν ότι η Γη είναι στρογγυλή και αποδέχτηκαν σχεδόν καθολικά το σφαιρικό σχήμα (ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ.), το ενδιαφέρον μετατοπίστηκε από το τι σχήμα έχει η Γη στο πόσο μεγάλη είναι. Ο Αριστοτέλης, μάλιστα, έκανε την πρώτη γνωστή εκτίμηση της περιφέρειάς της (περίπου 400.000 στάδια).
Ωστόσο, η πρώτη λαμπρή εμπειρική μέτρηση προήλθε γύρω στο 240 π.Χ. από τον Ερατοσθένη τον Κυρηναίο. Ως επικεφαλής της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, ο Ερατοσθένης χρησιμοποίησε έναν απλό γνώμονα (κάθετη ράβδο) και τις γεωμετρικές του γνώσεις. Παρατήρησε ότι το μεσημέρι του θερινού ηλιοστασίου ο Ήλιος έπεφτε κάθετα σε ένα πηγάδι στη Συήνη (σημερινό Ασσουάν), ενώ την ίδια στιγμή στην Αλεξάνδρεια (βορειότερα) έριχνε σκιά. Μετρώντας αυτή τη γωνία και γνωρίζοντας την απόσταση μεταξύ των δύο πόλεων, υπολόγισε την περιφέρεια της Γης με αξιοσημείωτη ακρίβεια.
Η Κληρονομιά της Ελληνικής Σκέψης
Αυτή η μετάβαση από τον μύθο (Γη σε νερό) στη φιλοσοφική αισθητική (η τέλεια σφαίρα) και, τέλος, στην εμπειρική παρατήρηση και μέτρηση (εκλείψεις, πλοία, αστερισμοί, μέτρηση Ερατοσθένη) έθεσε τα θεμέλια για ολόκληρη τη δυτική επιστήμη. Οι Έλληνες στοχαστές δεν όρισαν απλώς το σχήμα του πλανήτη μας.. Άλλαξαν ριζικά τον τρόπο που η ανθρωπότητα αντιλαμβάνεται το σύμπαν. Πράγματι, τα ερωτήματα που έθεσαν για τη θέση της Γης στο διάστημα τροφοδότησαν το έργο όλων των μεταγενέστερων αστρονόμων.. Από τον Κοπέρνικο και τον Γαλιλαίο μέχρι τον Αϊνστάιν, καθιστώντας τους Έλληνες αρχιτέκτονες της σύγχρονης αστρονομίας.
