Χίμαιρες της εποχής μας: Μπορεί η γονιδιακή εξέλιξη να σώσει τη φύση;

Ο άνθρωπος ως κυρίαρχη εξελικτική δύναμη

Στην εποχή μας οι «χίμαιρες» δεν είναι μυθικά πλάσματα με μορφές ζώων ενωμένες σε ένα σώμα. Είναι οι ίδιες οι ζωντανές μορφές που, εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, της ρύπανσης και της εξάπλωσης ξενικών ειδών, αναγκάζονται να προσαρμόσουν σώματα και συμπεριφορές στον πλανήτη του ανθρώπου. Μπορεί να μην ενώνονται ορατά όπως ο αρχαίος Λέων-Άνθρωπος, όμως φέρουν ανεξίτηλα το αποτύπωμά μας.

Η ανθρωπότητα δεν είχε την πρόθεση να γίνει η ισχυρότερη εξελικτική δύναμη της Γης· ωστόσο αυτό είναι πλέον πραγματικότητα. Κάποια είδη μπορούν να προσαρμοστούν, για πολλά όμως ο ρυθμός αλλαγής είναι αβάσταχτος. Έτσι, προκύπτει το ερώτημα: οφείλουμε να παρέμβουμε συνειδητά στην εξέλιξή τους για να τα σώσουμε;

Τεχνολογία και νέες δυνατότητες

Η εμφάνιση της τεχνολογίας ακριβείας CRISPR-Cas9, ενός μοριακού «νυστεριού» που μπορεί να αλλάξει ακόμα και ένα γράμμα DNA, άνοιξε νέους ορίζοντες. Κάποιοι οραματίζονται την ανάσταση εξαφανισμένων ζώων, όπως των μαμούθ, ενώ άλλοι βλέπουν ευκαιρία να προστατεύσουν το παρόν:

• φυτά ανθεκτικά σε ξηρασία,
• καλλιέργειες με βελτιωμένη φωτοσύνθεση,
• μικροοργανισμούς που «καταβροχθίζουν» ρύπους και πλαστικά,
• κοράλλια ανθεκτικά στη θερμότητα.

Ωστόσο, η πρόκληση δεν είναι μόνο τεχνική. Τα χαρακτηριστικά ενός οργανισμού δεν εξαρτώνται αποκλειστικά από το DNA, αλλά και από περίπλοκες οικολογικές σχέσεις. Εδώ εμφανίζονται και οι μεγάλες ηθικές ανησυχίες: ποιος αποφασίζει ποια είδη θα τροποποιηθούν;

Η κρίση των κοραλλιογενών υφάλων

Τα κοράλλια αποτελούν το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα φυσικής «χίμαιρας». Σχηματίζονται από πολυπλοκότατες συνεργασίες πολυπόδων και μικροσκοπικών φυκών. Η ισορροπία τους, όμως, καταρρέει με την άνοδο της θερμοκρασίας των θαλασσών. Η μαζική λεύκανση που παρατηρείται παγκοσμίως απειλεί όχι μόνο τα κοράλλια, αλλά και τα οικοσυστήματα που στηρίζονται σε αυτά – σχεδόν το 25% της θαλάσσιας ζωής.

Η βιολόγος Madeleine van Oppen και η ομάδα της ανέπτυξαν την ιδέα της «βοηθούμενης εξέλιξης»:

• σκλήρυνση μέσω εκτροφής ανθεκτικών κοραλλιών,
• μεταφορά ανθεκτικών ειδών σε ευάλωτους υφάλους,
• γονιδιακή επεξεργασία.

Ο στόχος δεν είναι ο έλεγχος της φύσης, αλλά η υποστήριξή της ώστε να αντέξει μέχρι να μειωθούν οι εκπομπές.

Ηθικά διλήμματα και συνεργασίες

Η παρέμβαση στην εξέλιξη φέρνει μαζί της σοβαρά ηθικά διλήμματα. Μοιάζει με το «παίξιμο Θεού». Κι όμως, όπως δείχνει η εμπειρία των Αβορίγινων Yirrganydji στην Αυστραλία, οι συνεργασίες ανάμεσα στην επιστήμη και την παραδοσιακή γνώση μπορούν να ανοίξουν δρόμους. Μεταφέροντας ανθεκτικά κοράλλια σε νέες περιοχές, συνδυάζουν αρχαία οικολογική σοφία με σύγχρονη βιοτεχνολογία.

Παρόμοια, οι Μαορί της Νέας Ζηλανδίας διδάσκουν την έννοια της whakapapa – μια γενεαλογία σχέσεων που συνδέει όλα τα όντα. Η ερώτηση που θέτουν είναι απλή αλλά βαθιά: «Ενισχύει ή αποδυναμώνει αυτή η παρέμβαση τη σχέση μεταξύ των ειδών;»

Γονιδιακές κινήσεις μεγάλης κλίμακας

Η τεχνολογία των gene drives δίνει τη δυνατότητα να εξαπλώνονται τροποποιήσεις DNA σε ολόκληρους πληθυσμούς. Θα μπορούσε να καταστήσει ανθεκτικά τα κοράλλια ή να περιορίσει εισαγόμενους θηρευτές. Όμως η ίδια τεχνολογία θα μπορούσε να γίνει όπλο μαζικής βιολογικής καταστροφής. Η ευθύνη είναι τεράστια και η ανάγκη για συμμετοχή των τοπικών κοινοτήτων ακόμη μεγαλύτερη.

Σχέση και ευθύνη απέναντι στη φύση

Η ουσία δεν είναι μόνο η τεχνολογία, αλλά η αλλαγή νοοτροπίας. Για αιώνες οι άνθρωποι μετέφεραν την εξέλιξή τους στον πολιτισμό και στην τεχνολογία. Σήμερα, αν πρόκειται να επεξεργαστούμε τη ζωή άλλων ειδών, πρέπει να το κάνουμε με σεβασμό και αίσθηση ευθύνης.

Δεν είναι όλα τα παραδείγματα θετικά. Η γονιδιακή επεξεργασία βοοειδών για να συνεχίσουμε την υπερβολική κατανάλωση κρέατος διαιωνίζει μια μη ισορροπημένη σχέση με τη φύση. Αντίθετα, η ενίσχυση της αντοχής των κοραλλιών μπορεί να στηρίξει ολόκληρα θαλάσσια οικοσυστήματα.

Συμπέρασμα: Τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος;

Το ερώτημα είναι βαθύτερο: τι σημαίνει να είμαστε άνθρωποι με τόσο μεγάλη δύναμη; Ο συγγραφέας Stewart Brand είπε κάποτε: «Είμαστε σαν θεοί και καλύτερα να μάθουμε να το κάνουμε σωστά». Όμως η σοφία βρίσκεται ίσως αλλού: στην αναγνώριση ότι όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί συνδέονται με νήματα σχέσεων και ιερής ζωής.

Αν πρόκειται να επέμβουμε στην εξέλιξη, η βασική ερώτηση πρέπει να είναι μία:
Θα σφίξει αυτή η πράξη τα νήματα που μας δένουν με τον ζωντανό ιστό του κόσμου;