Τι σήμαινε «τρέλα» στην αρχαία Ελλάδα;
Η έννοια της τρέλας για τους αρχαίους Έλληνες είχε πολλές όψεις. Ο Πλάτωνας διέκρινε τρεις μορφές:
- τη λογική μανία,
- τη θεϊκή μανία,
- και την αρρώστια του νου (όπως θα λέγαμε σήμερα ψυχική ασθένεια).
Στον Φαίδρο, μίλησε για τη θεϊκή μανία ως κάτι ανώτερο από τη νηφαλιότητα. Δεν ήταν ασθένεια αλλά χάρισμα. Ο μάντης και ο ποιητής θεωρούνταν «παράφρονες» μόνο επειδή λειτουργούσαν έξω από τα όρια του λογικού λόγου. Παρ’ όλα αυτά, έφερναν γνώση και αλήθεια στην κοινωνία. Η μάντισσα των Δελφών ή η Σίβυλλα δεν βρίσκονταν «στα λογικά τους», ωστόσο έδιναν προφητείες που διαμόρφωσαν την ιστορία της Ελλάδας.
Οι τέσσερις μορφές θεϊκής μανίας κατά Σωκράτη
Ο Σωκράτης πήγε ένα βήμα παραπέρα. Διέκρινε τέσσερις εκφάνσεις της θεϊκής μανίας, καθεμία με τον δικό της θεό:
- Προφητική μανία – Απόλλωνας
- Τελετουργική μανία – Διόνυσος
- Ποιητική μανία – Μούσες
- Ερωτική μανία – Αφροδίτη
Για τον Σωκράτη, η θεία μανία ήταν πάντα αγαθή. Έφερνε έμπνευση, κάθαρση και θεϊκή σοφία.
Όταν η θεία μανία γίνεται καταστροφή
Παρά τη θετική της όψη, η θεία μανία μπορούσε να οδηγήσει και στη φρίκη. Η μυθολογία δίνει παραδείγματα:
- Ο Ηρακλής, κυριευμένος από μανία που του έστειλε η Ήρα, σκότωσε τη γυναίκα και τα παιδιά του.
- Η Αγάβη, μητέρα του Πενθέα, τυφλωμένη από διονυσιακή έκσταση, διαμέλισε τον ίδιο της τον γιο μαζί με τις μαινάδες.
Αυτά τα παραδείγματα δείχνουν πως η θεϊκή μανία, αν και «δώρο», μπορούσε να ξεπεράσει τα όρια της ανθρώπινης αντοχής.
Η τραγωδία «Βάκχες» του Ευριπίδη
Ο Ευριπίδης, στα τελευταία χρόνια της ζωής του, έγραψε τις «Βάκχες» (405 π.Χ.). Ο Διόνυσος εμφανίζεται ως θεός εκδίκησης. Επιστρέφει στη Θήβα για να αποκαταστήσει την τιμή της μητέρας του Σεμέλης, που κατηγορήθηκε ότι ψευδώς ισχυρίστηκε πως είχε παιδί με τον Δία.
Ο βασιλιάς Πενθέας αρνείται να τον αναγνωρίσει. Τότε, ο Διόνυσος κυριεύει τις γυναίκες της Θήβας με διονυσιακή μανία. Εκείνες εγκαταλείπουν τα σπίτια και τους αργαλειούς τους και τρέχουν στο βουνό. Ο Πενθέας, ντυμένος με γυναικεία ρούχα για να κατασκοπεύσει τις μαινάδες, κατασπαράσσεται από την ίδια του τη μητέρα.
Η σκηνή είναι από τις πιο σκληρές της αρχαίας τραγωδίας:
Η Αγάβη, με μάτια που γυάλιζαν, έβαλε το πόδι της στα πλευρά του παιδιού της και του ξερίζωσε τον ώμο. Οι άλλες γυναίκες κρατούσαν κομμάτια του σώματός του, παίζοντας με αυτά σαν παιχνίδια.
Η βία αυτή συμβόλιζε έναν κόσμο ανεστραμμένο, όπου οι γυναίκες γίνονται θηρευτές και οι άντρες θύματα.
Η κοινωνική διάσταση της διονυσιακής λατρείας
Ο Διόνυσος αντιπροσώπευε την απελευθέρωση από τα δεσμά. Στη λατρεία του συμμετείχαν κυρίως γυναίκες που η κοινωνία είχε παραγκωνίσει – χήρες, άτεκνες, ή εκείνες που δεν είχαν «παραδοσιακό» ρόλο στην οικογένεια.
Η τελετουργική μανία τους πρόσφερε:
- προσωρινή έξοδο από την καταπίεση,
- κάθαρση μέσω έκστασης,
- αίσθηση ισότητας απέναντι στους άντρες.
Όμως, επειδή οι τελετές γίνονταν μυστικά και μακριά από την πόλη, άρχισαν οι φήμες: όργια, αιμομιξία, βία. Το γεγονός ότι οι γυναίκες εγκατέλειπαν την υφαντική και τις οικιακές τους υποχρεώσεις θεωρήθηκε απειλή για την κοινωνική τάξη.
Γιατί η λατρεία του Διονύσου θεωρήθηκε επικίνδυνη;
Η αρνητική φήμη της διονυσιακής λατρείας δεν οφείλεται τόσο στις ίδιες τις τελετές, όσο:
- στην ανατροπή των κοινωνικών ρόλων,
- στην εξουσία που αποκτούσαν οι γυναίκες,
- στη μυστικότητα των μυστηρίων,
- και στον φόβο των ανδρών για απώλεια ελέγχου.
Οι «Βάκχες» δεν είναι απλώς τραγωδία, αλλά σχόλιο για το πώς η κοινωνία δαιμονοποιεί αυτό που δεν μπορεί να ελέγξει.
