Εισαγωγή
Η ηθική θεωρία στην αρχαιότητα δεν επινόησε την ηθική ούτε την αναστοχαστική σκέψη γύρω από αυτήν. Αντίθετα, προσπάθησε να οργανώσει συστηματικά τις απόψεις και πρακτικές που ήδη υπήρχαν, αναζητώντας την ουσία της ανθρώπινης αρετής. Αν και δεν κάλυπτε όλα τα φαινόμενα που εντάσσουμε σήμερα στην ηθική, στόχευε να αποκαλύψει τον θεμελιώδη σκοπό της ανθρώπινης δράσης.
Στην καρδιά της αρχαίας ηθικής βρίσκονται έννοιες όπως η αρετή (aretê), η ευδαιμονία και η ψυχή.
- Αρετή: Σταθερή διάθεση για σωστή πράξη, π.χ. η δικαιοσύνη είναι η διάθεση να αποδίδεται σε κάθε άνθρωπο αυτό που του αναλογεί.
- Ευδαιμονία: Το «ζην καλώς» και «πράττειν καλώς» – όχι μόνο ως αίσθημα, αλλά ως ολοκληρωμένος τρόπος ζωής.
- Ψυχή: Ο εσωτερικός φορέας της αρετής, που μπορεί να είναι ανεξάρτητος από υλικά αγαθά.
Η σύνδεση αρετής και ευδαιμονίας (ευδαιμονισμός) υπήρξε κοινός παρονομαστής, αλλά κάθε σχολή προσέγγισε τη σχέση με διαφορετικό τρόπο.
1. Σωκράτης
Ο Σωκράτης, όπως παρουσιάζεται στους απορητικούς και μικτούς διαλόγους του Πλάτωνα, προβάλλει δύο βασικά στοιχεία:
- Ηρωισμός: Κανένα κόστος, ούτε και ο θάνατος, δεν υπερβαίνει το κακό της αδικίας.
- Διάνοια = Αρετή: Η γνώση του αγαθού οδηγεί υποχρεωτικά στην πράξη του αγαθού (σωκρατικός διανοητισμός).
Για τον Σωκράτη, η αρετή είναι το ανώτατο ψυχικό αγαθό και απαραίτητη προϋπόθεση για την ευδαιμονία. Η κακία καταστρέφει την ψυχή, ενώ η αρετή τη βελτιώνει και εξασφαλίζει την πραγματική ευτυχία.
2. Πλάτων
Στην Πολιτεία, ο Πλάτων αναπτύσσει μια τριμερή ψυχολογία:
- Λογιστικό (λογική, γνώση του καλού)
- Θυμοειδές (τιμή, θάρρος)
- Επιθυμητικό (σωματικές επιθυμίες)
Η δικαιοσύνη είναι η αρμονία μεταξύ αυτών των μερών, με τη λογική να κυβερνά. Η αρετή είναι η εύρυθμη λειτουργία κάθε μέρους και η συνοχή τους.
Ο Πλάτων συνδέει την αρετή με τη γνώση των Ιδεών (μορφών), όπως το Αγαθό και το Κάλλος. Η μίμηση της τάξης των Ιδεών οδηγεί τόσο στην ατομική όσο και στην πολιτική ευδαιμονία.
3. Αριστοτέλης
Ο Αριστοτέλης, στα Ηθικά Νικομάχεια, ορίζει την ευδαιμονία ως «ενέργεια της ψυχής σύμφωνα με την αρετή, σε τέλειο βίο».
Η αρετή είναι έξη που μας οδηγεί στο μέσον μεταξύ υπερβολής και έλλειψης, καθοριζόμενο από τον ορθό λόγο.
Διακρίνει:
- Ηθικές αρετές (π.χ. ανδρεία, σωφροσύνη) – ρύθμιση συναισθημάτων και επιθυμιών.
- Διανοητικές αρετές (π.χ. φρόνηση, σοφία) – καθοδήγηση πράξης και θεωρίας.
Η ανώτερη μορφή ευδαιμονίας είναι η θεωρητική ζωή, αφιερωμένη στη σχόλη και τον στοχασμό, ενώ παράλληλα καλλιεργούνται οι πολιτικές και κοινωνικές αρετές.
4. Κυνικοί
Ο Διογένης ο Κυνικός προώθησε τη ζωή «σύμφωνα με τη φύση», απορρίπτοντας κοινωνικές συμβάσεις και περιττές ανάγκες.
Η απλότητα και η αυτάρκεια αποτελούν θεμέλια της αρετής, χαρίζοντας εσωτερική ελευθερία και ανεξαρτησία από την εξάρτηση στα εξωτερικά αγαθά.
5. Κυρηναϊκοί
Ο Αρίστιππος και οι οπαδοί του υποστήριξαν τον ηδονισμό με έμφαση στις άμεσες και παρούσες απολαύσεις. Η φρόνηση θεωρείται χρήσιμη μόνο ως μέσο για την απόκτηση ηδονής. Η ευδαιμονία, ως σύνολο όλων των απολαύσεων, δεν είναι αυτοσκοπός· προέχει η κάθε μεμονωμένη ηδονή.
6. Επίκουρος
Ο Επίκουρος όρισε ως σκοπό της ζωής την ηδονή, αλλά την προσδιόρισε ως απουσία σωματικού πόνου (απονία) και ψυχικής ταραχής (αταραξία).
Διαχώρισε τις επιθυμίες σε:
- Φυσικές και αναγκαίες
- Φυσικές αλλά μη αναγκαίες
- Κενές και μάταιες
Η αρετή, κατά τον Επίκουρο, είναι το μοναδικό μέσο για την επίτευξη αυτής της σταθερής και ήρεμης ηδονής.
7. Στωικοί
Οι Στωικοί ταύτισαν το αγαθό με την αρετή. Όλα τα εξωτερικά αγαθά (υγεία, πλούτος, φήμη) είναι «αδιάφορα» ως προς την ευδαιμονία.
Η ευτυχία είναι «εύροια βίου» – αρμονική ροή ζωής σε συμφωνία με τη φύση και τον ορθό λόγο που κυβερνά το σύμπαν.
Η αρετή είναι γνώση και ο σοφός ζει χωρίς πάθη, διατηρώντας εσωτερική γαλήνη ανεξάρτητα από τις εξωτερικές συνθήκες.
8. Πυρρώνειοι Σκεπτικοί
Ο Πύρρων και αργότερα ο Σέξτος Εμπειρικός υποστήριξαν την «εποχή» – την αναστολή κρίσης σε όλα τα ζητήματα που δεν αποδεικνύονται. Έτσι επιτυγχάνεται αταραξία, καθώς ο σκεπτικός παραμένει ατάραχος απέναντι σε πεποιθήσεις για το τι είναι «καλό» ή «κακό» εκ φύσεως, ενώ στην πράξη ακολουθεί έθιμα και νόμους χωρίς δογματική δέσμευση.
Συμπέρασμα
Η αρχαία ηθική σκέψη, από τον Σωκράτη έως τους Σκεπτικούς, αναδεικνύει διαφορετικούς δρόμους προς την ευδαιμονία:
- Μέσω της γνώσης (Σωκράτης)
- Μέσω της ψυχικής αρμονίας και των Ιδεών (Πλάτων)
- Μέσω της αρετής ως μέσου και σκοπού (Αριστοτέλης)
- Μέσω της αυτάρκειας (Κυνικοί)
- Μέσω της ηδονής (Κυρηναϊκοί, Επίκουρος)
- Μέσω της αρετής ως μοναδικού αγαθού (Στωικοί)
- Μέσω της αποχής από δογματικές κρίσεις (Σκεπτικοί)
Παρά τις διαφορές, κοινός στόχος ήταν η εσωτερική ολοκλήρωση και η απελευθέρωση από την τυραννία των εξωτερικών περιστάσεων.
One thought on “Αρχαία Ηθική: Από Σωκράτη ως Σκεπτικούς στην Ευδαιμονία”